Skąd wziął się wariant „Jehowa”?

Próba precyzyjnego wskazania, kiedy po raz pierwszy i za czyją sprawą popularny wariant odczytania Tetragramu – tytułowy „Jehowa” – przenika do szerokiej dyskusji religijno-kulturowej i zapuszcza w niej korzenie, jest w zasadzie skazana na porażkę.

Zidentyfikowanie owego pierwszego poruszyciela – czyli tego kogoś, kto świadomie lub nieświadomie (ale niekoniecznie w złej wierze, co warto podkreślić) doprowadził do wypromowania tego mylnego sposobu wymawiania Tetragramu, jest zadaniem karkołomnym, istnym mission impossible. Zwłaszcza że mowa tu o wydarzeniach sprzed wielu stuleci.

Nie oznacza to jednocześnie, że nie da się w tej materii powiedzieć niczego treściwego. Bynajmniej.

Po pierwsze, z dużą dozą pewności możemy stwierdzić, że „Jehowa” – rozumiany jako sposób odczytywania Tetragramu JHWH – zaczyna wyłaniać się na powierzchnię dyskusji teologiczno-dogmatycznej dopiero u schyłku średniowiecza i w początkach epoki renesansu. Z biegiem stuleci, jak wiemy, zyskuje on znacznie na popularności.

Po drugie, środowiskiem, w którym owo odczytanie zapełgało i za sprawą którego następnie rozkrzewiło się na cały ówczesny świat Zachodu, było bezdyskusyjnie środowisko chrześcijańskie. Europejscy teolodzy, kaznodzieje, reformatorzy, wreszcie duchowni-akademicy – to właśnie w ich pismach, traktatach i dysertacjach w wiekach XIII, XIV i kolejnych „Jehowa” urasta do rangi niemalże powszechnie przyjętego sposobu oddawania Tetragramu w łacinie, grece i w językach narodowych.

Co chcę przez to powiedzieć to to, że na tle ponad trzytysiącletniej historii Boga Hebrajczyków na scenie świata, odczytywanie jego imienia jako „Jehowa” nie tylko jest stosunkowo młodą praktyką, ale również, że jest praktyką nieżydowską, niehebrajską.

Owszem, wśród greckojęzycznych źródeł zachowanych z wieków III-VII n.e. odnaleźć można dosłownie kilka materialnych świadectw, w których Tetragram oddawany jest w formie przypominającej tę znaną nam jako „Jehowa”. Chodzi tu o warianty Ἰεουά, Ἰηουά, Ἰαωά, Ἰαωώα oraz Ἰαεωβά.

Niektórym lepiej zorientowanym zwolennikom „Jehowy” zdarza się powoływać na powyższe formy, argumentując za starożytnością bronionego przez nich wariantu^[1]Najczęściej jednak przybiera to formę ogólnikowego, powierzchownego argumentu w rodzaju: „forma „Jehowa” poświadczona jest już w starożytności”, co samo w sobie … Continue reading.

Dlaczego nie powinno się używać tych wariantów w dyskusji nad rekonstrukcją wymowy Tetragramu?

Primo, są one wewnętrznie niespójne i niedające się fonologicznie pogodzić w jedno wspólne odczytanie.

Secundo, żaden z nich nie występuje w przetrwałych źródłach więcej niż jeden jedyny raz – a w zatrzęsieniu tekstów, inskrypcji i dekad pracy kopistów żydowskich i chrześcijańskich oczekiwalibyśmy wariantu o wiele solidniejszego, o wiele lepiej poświadczonego.

Tertio, odwoływanie się do którejkolwiek z powyższych opcji jest przykładem zupełnie bezzasadnej i wybiórczej praktyki obchodzenia się ze źródłami – tak zwanego cherrypickingu^[2]Wybierania sobie najatrakcyjniejszych dla nas kąsków, przy jednoczesnym wyrzucaniu innych, nie mniej dobrych i smacznych.. Już w poprzednim opracowaniu zaznaczyłem, że wśród zachowanych do naszych czasów tekstów i inskrypcji odnajdujemy nie mniej niż kilkadziesiąt (sic!) różnych i niekompatybilnych między sobą wariantów oddawania Tetragramu JHWH w języku greckim.

Paradoksalnie, identycznym argumentem posiłkują się czasem proponenci najpowszechniejszego dzisiaj (również w środowisku akademickim) odczytania – „Jahwe”. Bo faktycznie wśród wspomnianych źródeł pojawiają się pojedyncze warianty, które zbliżone są do tego rekonstruowanego, popularnego dziś „Jahwe”. Problem z nimi jest, rzecz jasna, identyczny jak ten opisany powyżej.

Jedynym wnioskiem, jaki de facto można wysnuć na podstawie studium owych kilkudziesięciu wariacji transkrybowania imienia יהוה, jhwh w grece, jest ten, że już w pierwszych stuleciach naszej ery prawdopodobnie nikt nie miał bladego pojęcia, jak odczytywać Tetragram. W konsekwencji tego zarówno w tradycji ludowej (tej powiązanej z praktykami magicznymi, apotropaicznymi), jak i tej skrybarskiej, piśminniczej – najpierw greckiej, a potem także łacińskiej – narodziło się tak wiele i tak bardzo zróżnicowanych opcji wymawiania JHWH. Innymi słowy, każdy sobie rzepkę skrobał po swojemu i tak jak umiał.

Poprzedni tekst na Nie/biblijnym jest naszym punktem wyjścia

W pierwszej części mojego tetragramowego cyklu mieliśmy okazję wgryźć się w temat i położyć swego rodzaju merytoryczny fundament na resztę rozważania.

Niezbędne było bowiem, żeby ci z was, którzy wcześniej nie mieli styczności z tą tematyką lub też mieli tę styczność jedynie w szczątkowej formie, mogli zrozumieć, dlaczego w ogóle próba rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu jest tak trudna i jakie cechy języka hebrajskiego oraz piśmiennictwa żydowskiego się na to składają.

Dla wygody, streśćmy tutaj całą tę problematykę w kilku punktach. Po pełne ich omówienie zapraszam was do Wstępu do Tetragramu.

Abdżadowość zapisu języka hebrajskiego. Choć litery budujące Tetragram (czyli jod-he-waw-he) są nam dobrze znane i nie mamy wątpliwości co do tego, jak wymawiać każdą z nich, prawdziwą zagwozdką okazuje się próba uzupełnienia brakujących w zapisie samogłosek. Ze względu na abdżadowy (czyli niemalże wyłącznie spółgłoskowy) charakter zapisu języka starohebrajskiego, zadanie to staje się o wiele trudniejsze niż moglibyśmy oczekiwać. Zjawisko spółgłoskowości alfabetu hebrajskiego jest jednocześnie pięknem i przekleństwem tego języka.

Niqqud – znaki diakrytyczne zastępujące samogłoski. Jednym z najważniejszych składników pozostawionego nam przez masoretów (czyli „dzierżycieli i przekazicieli tradycji”) dziedzictwa są znaki wokalizacyjne, które z powodzeniem zaczęły pełnić rolę samogłosek, utrwalając tym samym jednolite odczytanie tekstu – i to w dodatku bez naruszania jego spółgłoskowej struktury. Tak w rzeczywistości się dzieje – ale nie dla imienia יהוה, jhwh. Zależnie od tego, jaką metodę liczenia zaaplikujemy, ilość wariantów wokalizacyjnych waha się od sześciu do nawet szesnastu! Na poziomie samego tekstu masoreckiego nie da się więc wyróżnić jednego, nadrzędnego sposobu wymawiania JHWH. Zjawisko to jest de facto sygnałem dla czytelnika, że do Tetragramu należy podejść na nieco innych zasadach.

Tetragram JHWH w innych językach i alfabetach. Choć posiłkowanie się innymi językami i dodatkowymi świadectwami nierzadko jest kluczowe dla rozwikłania jakiejś językoznawczej, starożytniczej zagwozdki, w przypadku imienia יהוה, jhwh okazuje się ono niewystarczające. Pomimo tego bowiem, że Tetragram zapisywany był w różnych językach i w różnych systemach pisma, jego jednolita, hebrajska wymowa nie przetrwała do naszych czasów. Pozostawieni jesteśmy z wieloma odmiennymi, niedającymi się pogodzić wariantami.

Imiona teoforyczne. Biblia hebrajska pełna jest teoforycznych imion, w których skrywa się cząstka Tetragramu. Mimo iż imiona te są w pełni wokalizowane, ich świadectwo pozostaje niekonkluzywne. Istnieje aż pięć różnych wariantów samogłoskowych, które są do nich dołączane. Nie zbliżają nas one zatem do ujednoliconej, starożytnej wymowy יהוה, jhwh.

Gramatyczne mroki przeszłości. Im głębiej sięgamy w przeszłość języka hebrajskiego, tym mniej wiemy na temat paradygmatów odmiany poszczególnych części mowy (w tym czasowników, imiesłowów, rzeczowników i innych), co w konsekwencji oznacza, że jeśli zechcemy cofnąć się do czasów poprzedzających staroizraelską państwowość – nasza wiedza na temat zestawów samogłoskowych towarzyszących spółgłoskowemu zapisowi hebrajskich słów będzie po prostu znikoma.

Wylistowane powyżej kwestie stanowią dla nas dzisiaj wiedzowy punkt wyjścia.

Naczelnym wnioskiem płynącym z ostatniego opracowania jest nasza ogólna niezdolność do rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu z wymienionych przed chwilą powodów. Konkluzja ta aplikuje się zatem również do wariantu „Jehowa” i już sama w sobie – niejako z miejsca – go dyskwalifikuje.

Pomimo tego, warto jest poświęcić poniższy wpis na rozprawienie się z tym niezwykle popularnym w niektórych kręgach odczytaniem, pokazując, dlaczego na gruncie reguł rządzących językiem hebrajskim oraz wzorców tradycji masoreckiej taki wariant jest nie do obronienia.

Masorecka kategoria ketib-qere

W poprzedniej części tego cyklu sporo miejsca poświęciliśmy na omówienie zagadnienia Masory – czyli wieloelementowego systemu skrybarskich symboli, skrótowców, znaków diakrytycznych, not marginalnych, glos i wyliczeń, nanoszonych bezpośrednio na rękopis księgi biblijnej, przy równoczesnym braku ingerencji w spółgłoskowe ciało tekstu.

System ten tworzy dodatkową warstwę informacji, pozostawioną nam przez masoretów – żydowskich kopistów i jednocześnie znawców Pisma oraz jego języka. Co warto tutaj podkreślić to fakt, że owa warstwa informacyjna zawiera nie tyle sugestie dotyczące interpretacji samej treści Biblii hebrajskiej, co raczej uwagi stricte językoznawcze oraz miniaturowe komentarze o charakterze piśmienniczym. W pewnym sensie pełniły one podobną rolę do tej, jaką spełniają dzisiejsze programy do pracy z tekstem biblijnym – ułatwiają one poruszanie się po dziesiątkach tysięcy wersów, wyszukiwanie pojedynczych słów i całych wyrażeń czy analizowanie określonych zjawisk gramatycznych.

Jednym z bardziej dystynktywnych elementów Masory jest tak zwana kategoria ketib-qere. Stanowiła ona część masory małej^[3]Hebr. מָסוֹרָה קְטַנָּה, mâsôrâ qəṭannâ, łac. masora parva., a więc wynotowywanej w rękopisach biblijnych na marginesach bocznych. Jej nazwa pochodzi od dwóch aramejskich imiesłowów biernych: כְּתִיב, kəṯîb, „[to, co jest] zapisane”) oraz קְרֵי, qərē, „[to, co jest] odczytywane”)^[4]Tak swoją drogą, aramejskie pochodzenie tych terminów nie jest przypadkowe. Masoreckie noty i symbole są w większości oparte na języku aramejskim. Podczas gdy językiem świętym – tym, … Continue reading.

Gdy przekopując się przez tekst którejś z ksiąg Biblii hebrajskiej, nasze oko złowi słowo, nad którym zawieszony jest charakterystyczny, maleńki pierścionek i równocześnie na bocznym marginesie, w tej samej linijce znajdziemy literę qof (ק) z niewielką kropką u góry – oznacza to, że właśnie trafiliśmy na przykład kategorii ketib-qere.

„Jakie jest jej znaczenie?” – z pewnością chcielibyście zapytać.

Otóż przy pomocy takiego skrybarskiego narzędzia masoreci przekazują nam, że zapisany (aram. כְּתִיב, kəṯîb) wyraz powinien być odczytywany (aram. קְרֵי, qərē) zgodnie z tym, co sugerują nam dopisane samogłoski (w postaci znaków diakrytycznych), a nie zgodnie z tym, na co wskazują spółgłoski.

Kategorię ketib-qere stosuje się na przykład w sytuacjach, gdy w spółgłoskowym tekście hebrajskim utrwalił się jakiegoś rodzaju skrybarski błąd^[5]A przecież wcale nierzadko do całkowitego zmienienia sensu słowa wystarczy jedna niepoprawnie postawiona litera. Wie o tym każdy, kto w języku hebrajskim pracuje lub przynajmniej, kto zagrał … Continue reading. Ale ponieważ dla masoretów tekst spółgłoskowy był sprawą śmiertelnie poważną – świętą wręcz – i nie można było go naruszać, przyjętym rozwiązaniem stało się opatrzenie takiego błędnie zapisanego słowa notą ketib-qere, dołączając doń równocześnie znaki samogłoskowe z innego wyrazu.

Takiego słowa nie należy odczytywać w sposób standardowy – czyli łącząc starohebrajskie spółgłoski ze średniowiecznymi, masoreckimi samogłoskami. Znaki samogłoskowe dodane do wyrazu oznaczonego jako ketib-qere wskazują nam na zupełnie inny termin, jaki trzeba sobie podstawić do tekstu w myślach. To jest bardzo ważny punkt w naszym rozważaniu.

Pozwólcie, że pokażę wam to na przykładach.

Rozpocznijmy od niewielkiego fragmentu z narracji o Abramie^[6]Późniejszym Abrahamie., zawartego w Księdze Rodzaju 12:8:

Zwróćcie uwagę na zaznaczone na czerwono słowo אָהֳלֹה – rzeczownik אֹהֶל, ʾōhel, „namiot” z przyrostkowym zaimkiem dzierżawczym 3 os. l. poj. r. żeńskiego – „jej, swojej”.

Pomimo tego, że w tekście spółgłoskowym zachował się niepoprawny zaimek dzierżawczy rodzaju żeńskiego, we wszystkich przekładach Biblii^[8]W tym i w powyższym. znajdziemy tłumaczenie „swój namiot” – jak gdybyśmy mieli do czynienia z zaimkiem dzierżawczym rodzaju męskiego.

Z czego zatem wynika ten przeskok semantyczny?

Otóż termin אהלה opatrzony jest omawianą tu masorecką notą ketib-qere, która doprecyzowuje, że należy odczytywać go tak, jak gdyby dołączony był doń zaimek rodzaju męskiego:

• nad słowem unosi się skrybarski pierścionek^[9]Nieobecny w cyfrowej wersji Biblii hebrajskiej.,
• na marginesie zaznaczony zostaje skrótowiec ק z kropeczką (litera qof od pierwszej spółgłoski aramejskiego קְרֵי, qərē, „[to, co jest] odczytywane”),
• obok tegoż skrótowca dopisany jest wyraz אהלו, „jego namiot, swój namiot” (ten, który od samego początku powinien znaleźć się w hebrajskim passusie)
• wreszcie na termin אהלה, „jej namiot” w ciele tekstu spółgłoskowego naniesione są samogłoski z אָהֳלוֹ, ʾohŏlô, „jego namiot, swój namiot”.

Dzięki takiemu rozwiązaniu zapis spółgłoskowy pozostaje nienaruszony, a masorecka korekta zostaje równocześnie zasugerowana.

I podkreślę tutaj raz jeszcze: samogłoski pochodzące z אהלו, „jego namiot” dołączone są do אהלה, „jej namiot” w ciele tekstu hebrajskiego – ale nie po to, żebyśmy odczytywali tak powstałe słowo w sposób całkowicie konwencjonalny. Samogłoski te mają nam jedynie zasugerować poprawne odczytanie – spógłoski należy podstawić sobie w myślach.

Pozwólcie, że pokażę wam drugi przykład – tym razem z Drugiej Księgi Królów 20:4:

Pomimo tego, że w przekładzie zapisujemy słowo „dziedziniec” (hebr. חָצֵר, ḥâṣēr), w tekście spółgłoskowym pojawia nam się termin עיר, „miasto” – ale ze znakami samogłoskowymi z חָצֵר, ḥâṣēr, „dziedziniec”.

Również i w tym przypadku mamy do czynienia z kategorią ketib-qere.

Zgodnie ze swoimi najlepszymi ustaleniami piśmienniczymi masoreci doszli do wniosku, że gdzieś w wiekach wcześniejszych popełniony został skrybarski byk i zamiast terminu oznaczającego „dziedziniec”, który jest w tym kontekście logicznym wariantem – do fragmentu biblijnego wkradł się mylny wyraz „miasto” (hebr. עִיר, ʿîr).

Nie ingerując w spółgłoskową postać tekstu, masoreci odpowiednio oznaczają to niepoprawne słowo, włączają je w kategorię ketib-qere i dopisują do niego samogłoski z terminu חָצֵר, ḥâṣēr, „dziedziniec”.

Gdybyśmy zignorowali lub przeoczyli tę masorecką notę i na siłę próbowali odczytać tego hybrydowego potworka w tekście hebrajskim^[11]To znaczy spółgłoski z wyrazu עיר, „miasto” z samogłoskami z חצר, „dziedziniec”., wyszłoby nam karykaturalne עֵיר, ʿēr, które nic w tym kontekście nie mogłoby oznaczać.

Zasada się powtarza: gdy dane słowo podlega zasadzie ketib-qere, nie silimy się, aby połączyć dopisane doń znaki samogłoskowe. One wskazują nam na zupełnie inny wyraz!

Część z was z pewnością już się domyśla, że w następstwie dokładnie takiego błędu i niezrozumienia natury Masory, powstaje kuriozalny wariant „Jehowa”. Ale nie wyprzedzajmy faktów – dojdziemy do tego za chwilę.

Qere perpetuum – qere permanentne w tradycji masoreckiej

Swoistym podtypem kategorii ketib-qere jest tak zwane qere perpetuum – czyli w wolnym tłumaczeniu „qere stałe” lub „permanentne”.

Od klasycznego ketib-qere odróżnia je przede wszystkim fakt, że aplikuje się ono do przypadków, które występują w Biblii hebrajskiej bardzo często.

Z tego powodu masoreci decydowali się pominąć to specjalne, skrybarskie oznaczenie słowa^[12]Pierścionek nad wyrazem wraz z literą qof na marginesie. – wiedzieli bowiem, że dla osób posługujących się ich manuskryptami, sprawa będzie zrozumiała i niewymagająca dodatkowych uwag.

Dobrą ilustracją takiego qere permanentnego w Starym Testamencie jest hebrajska nazwa Jerozolimy – יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim^[13]W uproszczeniu czytamy: jeruszalaim..

Spółgłoskowy zapis sugeruje nam odczytanie pozbawione samogłoski /i/ – a więc na przykład יְרוּשָׁלֵם, jərûšâlēm^[14]W uproszczeniu: jeruszalem.. Tymczasem masoreci w swoich rękopisach konsekwentnie nanoszą na to słowo taki zestaw samogłosek, jak gdyby w rzeczywistości stała tam o jedna litera więcej – litera jod. A ponieważ w zapisie spółgłoskowym znak jod jest nieobecny, ostatnią samogłoskę (czyli chirik chaser) trzeba nieoczekiwanie dopisywać pod ostatnią spółgłoską – w tym przypadku jest to mem. Z perspektywy zasad niqqudu – masoreckiej wokalizacji – jest to sytuacja zupełnie niestandardowa.

Zgodnie z tym, co wyjaśniłem przed chwilą na temat qere perpetuum, w hebrajskich manuskryptach termin יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” pozbawiony jest tego specjalnego, skrybarskiego oznaczenia noty ketib-qere w postaci pierścionka nad słowem oraz skrótowca ק z kropką na marginesie.

Oznacza to, że musimy z góry wiedzieć, że „Jerozolima” podlega zasadzie ketib-qere. Masoreci nie pozostawili nam żadnej dodatkowej indykacji, która pomagałaby w identyfikacji tego przypadku. Wyraz יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” występuje w Biblii hebrajskiej przeszło sześćset razy – a zatem zasada ketib-qere jest w jego przypadku na tyle znana i jasna, że nie potrzeba było wynotowywać jej na zapas na marginesie.

Równie dobrym przykładem qere perpetuum jest zaimek osobowy 3 os. l. poj. r. męskiego הוּא, hûʾ, „on”. Wśród ponad piętnastu tysięcy wystąpień w Starym Testamencie dokładnie 120 razy jest on wokalizowany w taki sposób, aby przekształcił się w zaimek osobowy 3 os. l. poj. r. żeńskiego – hebrajskie הִיא, hîʾ, „ona”.

W ciele tekstu ma on wtedy hybrydową postać – to znaczy הִוא. Widzimy tu spółgłoski z zaimka rodzaju męskiego (הוא, he-waw-alef) i jednocześnie wokalizację wziętą z zaimka rodzaju żeńskiego (samogłoska chirik male).

Z taką sytuacją mamy do czynienia na przykład w Księdze Rodzaju 3:20:

Rzućcie okiem na zaznaczony na czerwono zaimek osobowy w tekście starohebrajskim oraz w tłumaczeniu.

W zapisie spółgłoskowym pojawia się הוא, hwʾ – zaimek 3 os. l. poj. r. męskiego. Tymczasem w kontekście widzimy wyraźnie, że autor odnosi się tu do Chawy, Ewy.

Dokładnie z tego powodu zarówno w tym wersie, jak i w 119 innych miejscach w Biblii hebrajskiej, masoreci aplikują do tego zaimka rodzaju męskiego wokalizację z zaimka rodzaju żeńskiego. Właśnie dlatego zamiast formy הוּא, hûʾ mamy הִוא – formę hybrydową, której nie odczytujemy. Wokalizacja właściwa dla zaimka rodzaju żeńskiego stanowi dla nas wskazówkę, że należy tutaj podstawić spółgłoski היא, hjʾ, a następnie odczytać całe słowo tak, jak gdybyśmy od początku widzieli tu zaimek הִיא, hîʾ, „ona”.

Analogicznie do przypadku יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolimy” – również i tutaj masoreci pomijają zapisanie pierścionka nad słowem oraz skrótowca ק z kropką na marginesie rękopisu.

„Dlaczego?” – ktoś mógłby zapytać.

Bo po prostu nie jest to konieczne. Taka zakulisowa, skrybarska metamorfoza zaimka 3 os. l. poj. r. męskiego הוּא, hûʾ w zaimek 3 os. l. poj. r. żeńskiego הִיא, hîʾ jest na tyle powszechna w Starym Testamencie, że nie było potrzeby wynotowywać przy niej zasady ketib-qere^[19]Istnieją cztery wyjątki, gdzie ketib-qere w przypadku zaimka הִיא, hîʾ jest zaznaczone na marginesie. Są to: Pwt 13:16, 1 Krl 17:15, Hi 31:11 oraz Iz 30:33. Każdy z tych wyjątków wynika z … Continue reading.

Z tej właśnie przyczyny wszystkie takie przypadki nazywamy qere perpetuum – qere permanentnym.

Jakie ma to znaczenie dla naszego rozważania na temat Tetragramu?

Otóż imię יהוה, jhwh jest najważniejszym i największym liczbowo przykładem qere perpetuum.

Zestawy samogłoskowe dołączane do 6828 wystąpień Tetragramu w Biblii hebrajskiej wynikają z zastosowanej do niego reguły ketib-qere i de facto wskazują nam na odczytywanie innych słów w jego miejsce.

O jakich słowach tu mowa? Przeczytacie o tym za moment.

Wariant „Jehowa” to niefortunny wypadek przy pracy

Jak wspomniałem już na wstępie tego wpisu, „Jehowa” – rozumiany jako sposób odczytywania Tetragramu JHWH – pojawia się na scenie po raz pierwszy najpewniej gdzieś na przełomie Wieków Średnich i Odrodzenia, w różnych krajach Europy.

To właśnie wtedy chrześcijańscy teolodzy, kaznodzieje, akademicy i pisarze coraz częściej mieli okazję pracować z hebrajskimi i greckimi rękopisami Biblii – w miejsce łacińskich jej przekładów, które do tamtego czasu stanowiły bezsprzeczny fundament zachodniego chrześcijaństwa.

Odczytanie „Jehowa” rodzi się w wyniku błędu – w wyniku niezrozumienia reguł rządzących tradycją masorecką. Można zaryzykować stwierdzenie, że jest ono niefortunnym wypadkiem przy pracy.

Nie dość bowiem, że kompletnie zignorowany zostaje fakt, iż w tekście masoreckim odnajdujemy sześć różnych wariantów samogłoskowych dołączanych do Tetragramu. Jeśli w naszej kalkulacji uwzględnimy również te wystąpienia, w których do imienia יהוה, jhwh dołączony jest jeden z siedmiu przedrostków gramatycznych – liczba potencjalnych odczytań rośnie aż do szesnastu.

Gdybyśmy w tej chwili przeliczyli, jaki procentowy udział wariant „Jehowa” ma wśród wszystkich 6828 wystąpień Tetragramu w Biblii hebrajskiej, otrzymalibyśmy mikroskopijne 0,67%.

Jak więc można posłużyć się tym jednym jedynym wariantem, a na całą resztę spuścić zasłonę milczenia?

A to przecież nie koniec historii.

Bo podobnie jak zignorowana zostaje różnorodność wariantów samogłoskowych towarzyszących Tetragramowi, całkowitemu pominięciu ulega również opisana powyżej zasada ketib-qere.

Dołączone do imienia יהוה, jhwh znaki samogłoskowe, będące de facto częścią kategorii qere perpetuum, zostały przez autorów europejskich błędnie zinterpretowane jako faktyczna wokalizacja tego słowa. W ten sposób w średniowiecznej literaturze rodzi się hybrydowa forma יְהֹוָה, jəhōwâ, „Jehowa”. Z perspektywy tradycji hebrajskiej nigdy nie była ona zamierzona.

Europejscy pisarze i teolodzy nie mieli świadomości, jakie zasady rządzą masorecką tradycją piśmienniczą i na jakie wyjątki należy być uczulonym. Wiedza ta była nieprzerwanie przechowywana wewnątrz społeczności żydowskiej, rozsianej po wielu krajach Azji, Afryki i Europy. Społeczność chrześcijańska natomiast przez kilkanaście stuleci pozostawała odcięta od hebrajskich korzeni swojej religii.

Skrybarskie techniki, które pomagały wizualnie wyodrębniać lub wręcz zupełnie pomijać Tetragram w zapisie – a w konsekwencji także unikać go w wymowie

W czasach Drugiej Świątyni^[20]Czyli począwszy od drugiej połowy VI wieku p.n.e. (czasy perskie w Ziemi Izraela) aż po rok 70 n.e., gdy Świątynia Jerozolimska zburzona zostaje przez Rzymian., w obrębie różnych tradycji żydowskich następuje niezwykle ważna zmiana w związku z używaniem, zapisywaniem i wymawianiem imienia יהוה, jhwh.

Z powodów, których nie będziemy omawiać w tym wpisie, Tetragram zaczyna być traktowany jako coś więcej niż po prostu imię wyznawanego przez Hebrajczyków bóstwa. Z biegiem wieków przypisuje mu się coraz większe znaczenie i moc, a w ślad za tym zaczyna on być otaczany coraz to większą czcią.

Efektem ubocznym tychże zmian była rosnąca obawa Judejczyków przed niewłaściwym, niegodnym niejako używaniem imienia JHWH. Z czasem zaczęła ona odciskać swoje piętno na praktykach, tradycjach i zwyczajach wewnątrz jahwizmu (a potem judaizmu)^[21]W tym miejscu należałoby zaznaczyć, że – jak to zwykle bywa – zdarzały się wyjątki od reguły. Nie wszyscy wyznawcy Boga JHWH podzielali takie widzenie spraw. Nie jest to zresztą … Continue reading

Wspomniane wyżej przekształcenia widoczne były w różnych obszarach życia i religii starożytnych Judejczyków.

Po pierwsze, w stosunku do okresu Pierwszej Świątyni i epoki monarchii, w czasach Drugiej Świątyni i późniejszych obserwuje się wyraźny spadek obecności Tetragramu w imionach teoforycznych^[22]O zagadnieniu imion teoforycznych pisałem ostatnim razem..

Po drugie, podobnie odczuwalny spadek obecności imienia יהוה, jhwh zauważalny jest również w kontekstach niekultycznych, niereligijnych – w sprawach przyziemnych, administracyjnych, w korespondencji wojskowej, handlu, spedycji i innych.

Po trzecie i najważniejsze dla nas dzisiaj, Tetragram zaczyna być w piśmiennictwie starohebrajskim na rozmaite sposoby graficznie wyodrębniany lub wręcz całkowicie zastępowany przy pomocy innych terminów. Oznacza to, że judejscy skrybowie, przepisujący biblijne i pozabiblijne teksty, stosowali cały szereg technik, które miały za zadanie albo zwrócić uwagę odczytującego na pojawiające się w zdaniu imię JHWH (a przez to ustrzec go przed wypowiedzeniem Tetragramu na głos), albo też zupełnie zastąpić to imię innym, starannie dobranym słowem.

Pozwólcie, że wylistuję i omówię pokrótce część z tych technik.

JHWH zapisany alfabetem paleohebrajskim. Jedną z najbardziej charakterystycznych i najciekawszych metod wizualnego wyróżniania Tetragramu spośród reszty tekstu było zapisywanie go alfabetem paleohebrajskim – a więc alfabetem starszym, archaicznym, niemalże zupełnie wypartym z użytku za sprawą tak zwanego pisma kwadratowego, nazywanego również aramejskim^[23]Z pisma kwadratowego korzysta się do dzisiaj – i to nie tylko w kontekście Biblii hebrajskiej czy innych starożytnych, żydowskich pism, ale także w kontekście wszelkich tekstów … Continue reading.

Zapisany w ten sposób Tetragram miał postać 𐤉𐤄𐤅𐤄.

Na stronie cyfrowej biblioteki Zwojów znad Morza Martwego, działającej z ramienia Izraelskiego Urzędu ds. Zabytków, możecie samodzielnie sprawdzić, jak taki paleohebrajski zapis wygląda w praktyce. Pod tym linkiem znajdziecie wysokiej jakości zdjęcia rękopisu Psalmów z jedenastej groty qumrańskiej^[24]Formalne jego oznaczenie to 11QPs^a.. Spójrzcie na drugą szpaltę od prawej, pierwszą linijkę od góry, po dłuższej przerwie w tekście. Patrzycie właśnie na pierwszy wers Psalmu 138. Pierwsze słowo od prawej, w drugiej linijce to zapisane alfabetem paleohebrajskim imię יהוה, jhwh. Zwróćcie uwagę, jak wyraźnie odróżnia się ono od reszty tekstu. W tej samej linijce, kilka słów dalej znów pojawia się Tetragram – tym razem opatrzony dodatkowo skrybarskimi kropkami nad i pod literami.

W takiej postaci JHWH w sposób niepozostawiający wątpliwości zostaje oddzielone graficznie od pozostałych słów, stanowiąc tym samym jasny sygnał dla osoby odczytującej fragment Biblii, że zbliża się właśnie do imienia Boga Hebrajczyków, które należy potraktować ze szczególnym szacunkiem.

Co ciekawe, praktyka ta sięgała również żydowskiego i chrześcijańskiego piśmiennictwa greckiego. Wśród zachowanych do naszych czasów manuskryptów odnaleźć można takie, w których Tetragram zapisywany był albo przy pomocy pisma paleohebrajskiego, albo przy pomocy pisma kwadratowego – i to pomimo faktu, że otaczający tekst był spisany w całości w grece^[25]Rzućcie okiem na podlinkowany rękopis z fragmentem greckiej Septuaginty do Księgi Micheasza, odnalezionym w Jaskini Grozy (hebr. מערת האימה, məʿâraṯ hâʾējmâ) na Pustyni Judzkiej. … Continue reading! Trudno o dobitniejsze wyodrębnienie imienia JHWH w tekście.

Tetrapuncta. W niektórych manuskryptach zamiast Tetragramu judejscy skrybowie pozostawiali puste miejsce i kreślili w nim wyłącznie cztery kreseczki lub cztery kropki (stąd Tetrapuncta), które najprawdopodobniej miały symbolicznie reprezentować cztery litery tworzące imię JHWH. Widzimy to na przykład w biblijnych rękopisach 1QIsa^a i 4QSam^c, a także w niekanonicznych pismach z manuskryptów 1QS, 4QTest czy 4QTanḥ. W odnalezionym w egipskim Oksyrynchos papirusie o numerze 1007, który zawiera fragmenty Septuaginty^[26]Czyli starogreckiego tłumaczenia Biblii hebrajskiej. do Księgi Rodzaju, Tetragram zapisany jest dwiema literami jod.

Dwukropek wyróżniający. W sporadycznych przypadkach kopiści umieszczali przed Tetragramem coś na kształt naszego dwukropka wraz z towarzyszącą mu dłuższą przerwą. Po nich następowało imię יהוה, jhwh, zapisane standardowym pismem kwadratowym. Dwukropek i przerwa miały stanowić graficzny wyróżnik dla każdego, kto czytał lub odczytywał na głos biblijną perykopę. Świetnym przykładem tej techniki jest qumrański manuskrypt 4QRP^b.

Tradycja aramejska. W aramejskojęzycznych rękopisach Starego Testamentu, w Targumach^[27]Czyli starożytnych tłumaczeniach ksiąg Biblii hebrajskiej na język aramejski. oraz w aramejskiej literaturze pozakanonicznej zaobserwować można cały wachlarz technik i podejść do Tetragramu. Czasem zapisywano go przy pomocy alfabetu paleohebrajskiego^[28]Na przykład w qumrańskim rękopisie pseudo-Daniela (4Q243 1).. Czasem w formie dwóch, trzech, czterech lub nawet pięciu kropek (lub liter jod)^[29]Na przykład w Targumie Neofiti.. Czasami JHWH zastępowano aramejskim słowem מָר, mâr, „pan, władca”, a także jego syriackimi odpowiednikami ܡܪܐ, mârâ oraz ܡܪܝܐ, mârjâ.

Warianty יהו, יהה oraz  Ἰαῶ. W niektórych tradycjach piśmienniczych pełny, czteroliterowy Tetragram zapisywany był w formie trzyliterowych wariantów. Nie jest jasne, czy były one traktowane jako skrócone wersje imienia יהוה, jhwh, czy raczej upatrywano w nich tej pierwotnej, prawidłowej jego formy.

Tetragram w postaci wariantów יהו (jod-he-waw) oraz יהה (jod-he-he)^[30]Po podstawieniu nieobecnych w zapisie samogłosek, każdy z nich można odczytywać na kilka różnych sposobów. Za wariantem יהו kryją się cztery potencjalne odczytania: Jaho, Jahu, Jeho oraz … Continue reading pojawia się na scenie począwszy od V wieku p.n.e. na zapisanych w języku aramejskim ostrakonach i papirusach z Elefantyny^[31]Elefantyna to wyspa na Nilu, na której w okresie Drugiej Świątyni funkcjonowała żydowska społeczność wraz z własną świątynią, poświęconą Bogu Hebrajczyków, opozycyjną w stosunku do … Continue reading.

Grecką wersją powyższych wariantów było Ἰαῶ, Iaō (Jao), o którym wspominałem już w poprzednim wpisie. Pojawia się on zarówno w żydowskiej, jak i chrześcijańskiej tradycji piśmienniczej, w różnych okresach. Widzimy go w niektórych manuskryptach z grecką Septuagintą^[32]Na przykład w qumrańskim rękopisie 4Q120 zawierającym fragmenty przekładu Księgi Kapłańskiej, a także w Kodeksie Marchanalius, zawierającym greckie tłumaczenie starotestamentowych ksiąg … Continue reading. Używają go niechrześcijańscy pisarze greccy – historyk Diodor Sycylijski oraz filozof Porfiriusz. Wariant ten jest też wielokrotnie obecny w pismach wczesnochrześcijańskich Ojców Kościoła – w tym u Orygenesa i Klemensa Aleksandryjskiego.

Wyrazowe zamienniki dla Tetragramu. Najpowszechniejszym i najszerszym w swym zasięgu skrybarskim podejściem do imienia JHWH było zastępowanie go pewnymi szczególnymi, hebrajskimi terminami, które zostały organicznie wyłonione i usankcjonowane za pośrednictwem wielowiekowej tradycji. W praktyce oznacza to po prostu, że w części rękopisów zamiast imienia יהוה, jhwh starożytni kopiści umieszczali jeden z przyjętych zamienników wyrazowych. W pewnym sensie była to najbardziej inwazyjna z technik stosowanych w celu ustrzeżenia odczytującego dany rękopis przed wypowiedzeniem Tetragramu na głos.

O jakich słowach-zamiennikach mowa? W tradycji hebrajskiej jest ich kilka. Zdecydowanie najrzadziej imię JHWH zastępowane było terminami אֵל, ʾēl, „Bóg, bóstwo”^[33]Zarówno w języku starohebrajskim, jak i w innych językach centralno-zachodniosemickich wyraz ten stanowił równocześnie imię własne naczelnego boga panteonu kananejskiego i ugaryckiego – … Continue reading, עֶלְיוֹן, ʿeljôn, „Najwyższy” oraz שַׁדַּי, šaddaj, „Szaddaj, Wszechmocny, Zaopatrzyciel”^[34]Etymologia i znaczenie starohebrajskiego terminu שַׁדַּי, šaddaj jest jedną z nierozwiązanych hebraistycznych zagadek. Najpopularniejsze jego tłumaczenie – tj. … Continue reading. Bezdyskusyjnie najpowszechniejszymi zamiennikami wyrazowymi dla imienia JHWH w starohebrajskich rękopisach biblijnych i pozabiblijnych były wyrazy אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”^[35]Starohebrajskie אֲדֹנָי, ʾădōnâj to forma liczby mnogiej rzeczownika אָדוֹן, ʾâḏôn, „pan, władca” z sufigowanym zaimkiem dzierżawczym 1 os. l. poj, „moi, … Continue reading oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”. Oba te zamienniki miały bez cienia wątpliwości największe znaczenie w kontekście Tetragramu i na stałe odcisnęły się na starożytnej, a potem średniowiecznej tradycji żydowsko-chrześcijańskiej. Miały one także kluczowy wpływ na całą tradycję greckojęzyczną, która na stałe przyswoiła starogreckie odpowiedniki hebrajskich אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” jako najważniejsze i najpowszechniejsze zamienniki dla imienia יהוה, jhwh.

Widzimy ten schemat wyraźnie, porównując manuskrypty masoreckie z tymi starożytnymi, które zaliczają się do biblioteki Zwojów znad Morza Martwego. W słynnym Wielkim Zwoju Izajasza z Qumran natknąć się można na wersy, w których figuruje słowo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” – jednocześnie w tych samych miejscach w rękopisach masoreckich zapisany jest Tetragram. Czasami sytuacja jest dokładnie odwrotna. W qumrańskim manuskrypcie mamy imię JHWH, podczas gdy w masoreckiej tradycji tekstualnej w tym miejscu jest już אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”. Tego rodzaju szerokie analizy porównawcze dobitnie pokazują tę swoistą wymienność obu tych słów.

Ciekawym przykładem jest tak zwany Peszer do Habakuka^[36]Czyli komentarz do księgi proroka Habakuka. Termin zaszczepiony na grunt języka polskiego ze starohebrajskiego פֵּשֶׁר, pēšer, „wytłumaczenie, wyjaśnienie, znaczenie, … Continue reading, odnaleziony w pierwszej grocie qumrańskiej pod koniec pierwszej połowy XX wieku. Podczas gdy tekst źródłowy księgi zapisany jest standardowym pismem kwadratowym, a Tetragram w tekście biblijnym alfabetem paleohebrajskim, w części z komentarzem, interpretacją imię JHWH jest unikane całkowicie, a w jego miejsce skryba wstawia hebrajskie אֵל, ʾēl, „Bóg, bóstwo”.

Na marginesie warto dodać jeszcze, że starożytnym skrybom zdarzało się zapisywać powyższe wyrazy-zamienniki alfabetem paleohebrajskim – dokładnie tak, jak działo się to w przypadku samego Tetragramu. Również cel był ten sam – odseparować graficznie słowo od reszty tekstu, a dzięki temu zwrócić na nie szczególną uwagę. Choć praktyka ta była stosunkowo rzadka, jednoznacznie pokazuje ona, że w pewnych kręgach i tradycjach nawet te zamienniki-tytuły boskie otaczane były wyjątkowym szacunkiem.

Tradycja grecka. W tradycji piśmiennictwa greckiego mamy do czynienia z całym spektrum przyjętych technik – począwszy od wspomnianego już wyżej zastosowania pisma paleohebrajskiego oraz kwadratowego (aramejskiego) do zapisu Tetragramu^[37]Greckie rękopisy z imieniem JHWH w formie pisma kwadratowego: (1) datowany na I wiek p.n.e. Papirus Fouad 266 z fragmentami Septuaginty do Księgi Rodzaju i Księgi Powtórzonego Prawa, (2) Rękopis … Continue reading, poprzez charakterystyczny, trzyliterowy wariant Ἰαῶ, Iaō (Jao), na zamiennikach wyrazowych kończąc.

Ta ostatnia kategoria jest najpowszechniejsza i zarazem najistotniejsza. Filozofia za nią stojąca jest identyczna jak w przypadku tej hebrajskiej, opisanej w punkcie wyżej. Oznacza to, że pewne usankcjonowane przez historię i tradycję terminy starogreckie zaczęły być stosowane przez starożytnych kopisów jako wyrazowe zamienniki dla obecnego w tekście Tetragramu. Do głosu dochodzą tutaj dwa greckie słowa: κύριος, kyrios, „pan, władca” oraz θεός, theos, „bóg, bóstwo”. Były to bardzo dobre ekwiwalenty swoich hebrajskich pierwowzorów, czyli odpowiednio אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”.

W przeciwieństwie do pozostałych metod przyjętych w tradycji greckiej, których przykłady liczą nie więcej niż kilka-kilkanaście świadectw dla każdej techniki, zamienniki κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo” występują w nieporównywalnie większych ilościach – setkach, a nawet tysiącach.

Zamiennik κύριος, kyrios, „pan, władca” jest dla naszego dzisiejszego rozważania szczególnie istotny, ponieważ w zdecydowanej większości starogreckich rękopisów Septuaginty^[38]Czyli starożytnego tłumaczenia Biblii hebrajskiej na grekę. jest on z precyzyjną konsekwencją wykorzystywany jako ekwiwalent Tetragramu JHWH. Z perspektywy czystej ilości jego zastosowań, mówimy tu o całych setkach przypadających na księgę biblijną. Gdybyśmy dodali te księgi do siebie, zamiennik κύριος, kyrios, „pan, władca” sięgałby kilku tysięcy wystąpień. Co więcej, nie tylko w tłumaczeniach ksiąg biblijnych widoczna jest ta metoda. Również w literaturze pozabiblijnej (religijnej i niereligijnej) mamy do czynienia z tym samym zjawiskiem. Autorzy różnych czasów i pochodzący z różnych środowisk zamiast Tetragramu zapisywali κύριος, kyrios, „pan, władca” (najczęściej) oraz θεός, theos, „bóg, bóstwo” (rzadziej) – czy to odnosząc się do Boga Hebrajczyków, czy cytując fragmenty ze Starego Testamentu, w których wedle tradycji masoreckiej występuje imię יהוה, jhwh.

W środowisku hebraistyczno-biblistycznym nie ma wątpliwości, że zachodzi tutaj związek przyczynowy: (1) gdzieś w czasach Drugiej Świątyni Tetragram zaczyna być unikany w mowie w coraz większym stopniu, (2) tradycja selekcjonuje terminy אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” jako prymarne zamienniki dla JHWH w starohebrajskich pismach biblijnych i pozabiblijnych, (3) grecka gałąź judaizmu przejmuje te hebrajskie zamienniki i wybiera dla nich greckie ekwiwalenty w postaci κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo”.

Opisane tu przemiany religijno-kultyczne w sposób bezpośredni odcisnęły się na żydowskiej i chrześcijańskiej tradycji piśmienniczej. Jak przekonacie się za chwilę, dokładnie te dwa hebrajskie (i greckie) zamienniki dla Tetragramu^[39]To znaczy κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo”. grały pierwsze skrzypce w pracy masoretów.

Zanim przejdziemy do kolejnego punktu tego opracowania, chciałbym, żeby jedna kwestia wybrzmiała w sposób wyraźny i rozwiewający ewentualne wątpliwości.

Otóż przedstawione powyżej metody wyodrębniania lub całkowitego unikania Tetragramu w zapisie nie są w żadnej mierze nowoczesną praktyką. Nie są one nawet średniowieczną praktyką. Wszystkie te techniki sięgają czasów starożytnych, okresu Drugiej Świątyni w Izraelu, a następnie pierwszych wieków chrześcijaństwa. Mało tego, dotyczą one zarówno żydowskich, jak i chrześcijańskich kopistów.

Terminy אֲדֹנָי, ʾădōnâj i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm jako zamienniki qere dla Tetragramu w tradycji masoreckiej

Wyjaśniliśmy już, że znaki samogłoskowe dołączane do Tetragramu nigdy nie miały być odczytywane wraz z jego spółgłoskami, tworząc tym samym dziwaczne formy hybrydowe. Wytłumaczyliśmy sobie też, że zestawy samogłosek towarzyszące imieniu יהוה, jhwh w tradycji masoreckiej były częścią bardzo charakterystycznej zasady ketib-qere. Zasada ta wskazywała na odczytanie innego słowa w miejsce tego, które obecne było w tekście spółgłoskowym. Wszystko to, rzecz jasna, odbywało się bez naruszania tekstu spółgłoskowego.

Masoreci nie musieli wynajdywać koła na nowo. Postanowili oni skorzystać z wielowiekowej tradycji poprzedzającej ich własne czasy, stawiając na najpowszechniejszą praktykę obchodzenia się z Tetragramem w pismach żydowskich – korzystanie z zamienników wyrazowych.

A zatem jakie zamienniki wykorzystali w swojej pracy?

Dokładnie te, które tradycja usankcjonowała wcześniej jako najważniejsze i najczęstsze – a więc אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”.

Identyfikacja tychże dwóch terminów jako masoreckich zamienników dla Tetragramu jest szalenie mocna i ugruntowana w środowisku hebraistyczno-biblistycznym. Jak dotąd nie zaproponowano lepszego wytłumaczenia dla wszystkich zjawisk i zabiegów piśmienniczych związanych z Tetragramem.

Naczelnym wariantem był bez cienia wątpliwości אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Stosowany jest on w 95.88% przypadków, w których Tetragram pojawia się w Tekście Masoreckim. Wariant drugi – אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm – to jedynie 4.12% wszystkich wystąpień. Za moment wyjaśnię wam, skąd ta dysproporcja.

W poniższej tabeli możecie zobaczyć, jaki zestaw samogłoskowy odpowiada jakiemu zamiennikowi, a także jak często wykorzystany jest w Tekście Masoreckim:

Prawdopodobnie najciekawszymi i najbardziej jaskrawymi przykładami stosowania wyrazowych zamienników אֲדֹנָי, ʾădōnâj oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm w mowie są te fragmenty Biblii hebrajskiej, w których w ciele spółgłoskowego tekstu Tetragram JHWH i termin אֲדֹנָי, ʾădōnâj stoją obok siebie. Oznaczałoby to bowiem, że osoba odczytująca taki passus musiałaby wypowiedzieć אֲדֹנָי, ʾădōnâj dwukrotnie, co stanowiło rzecz niepożądaną.

Tak jak w tysiącach innych miejsc, gdzie w Tekście Masoreckim pojawia się imię יהוה, jhwh, tak i tutaj oczekiwalibyśmy, że Tetragram zostanie zwokalizowany przy pomocy znaków samogłoskowych z zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Tymczasem w takich charakterystycznych przypadkach, gdzie יהוה, jhwh oraz אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” sąsiadują ze sobą w tekście spółgłoskowym, do Tetragramu dodane zostają samogłoski z zamiennika אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm!

Rzućcie okiem na te trzy fragmenty poniżej, żeby zrozumieć, jak to wygląda w praktyce:

Kolorem czerwonym zaznaczyłem słowo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”, a kolorem niebieskim Tetragram.

W każdym z powyższych przypadków wokalizacja imienia יהוה, jhwh nieoczekiwanie zmienia się z tej odpowiadającej samogłoskom z אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” na tę, która koresponduje z wyrazem אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”. Widzimy wyraźnie, jak sekwencja znaków samogłoskowych chataf patach-cholam-kamac przeobraża się w sekwencję chataf segol^[41]Lub zwykłe szwa.-cholam-kamac.

Dzięki takiemu skrybarskiemu zabiegowi masoretom udaje się uniknąć sytuacji, w których osoba odczytująca tekst Biblii hebrajskiej na głos zmuszona byłaby wypowiedzieć to samo słowo – to znaczy אֲדֹנָי, ʾădōnâj – dwukrotnie^[42]W Księgach Kronik – spisywanych na długo przed czasami masoreckimi – przyjęto bardzo osobliwe rozwiązanie tego samego problemu. Kronikarz (czyli autor tychże ksiąg), który … Continue reading.

Nie istnieje lepsze wytłumaczenie dla omawianej w tym opracowaniu różnorodności zestawów samogłoskowych towarzyszących Tetragramowi. Nie ma też lepszego wyjaśnienia dla takich charakterystycznych przejść wokalizacyjnych, jak te pokazane wam przed chwilą.

Wszystko to uzmysławia nam, że działający w średniowieczu masoreci przejęli wielowiekową, sięgającą czasów Drugiej Świątyni tradycję unikania wymawiania imienia JHWH poprzez zastąpienie go jednym z dwóch wyrazów-tytułów – אֲדֹנָי, ʾădōnâj i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm.

Ale ponieważ tekst spółgłoskowy był dla nich święty i nietykalny, nie ingerowali oni weń w sposób bezpośredni. Nie podmieniali Tetragramu wspomnianymi terminami w zapisie. Robili to wyłącznie przy wypowiadaniu go na głos, podczas odczytywania Biblii hebrajskiej. Natomiast w samym tekście spółgłoskowym, stosując zasadę ketib-qere, konsekwentnie dodawali znaki samogłoskowe pochodzące z obu tych słów-zamienników. Każdemu, kto odczytywał tekst biblijny na głos sugerowali tym samym, że w miejsce Tetragramu należy wymówić albo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, albo אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm.

Różnica między samogłoską chataf patach a samogłoską szwa to nie różnica między naszymi /a/ oraz /e/

W ramach dyskusji nad Tetragramem i utożsamienia słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj z jego masoreckim qere przywoływany jest najczęściej jeden kontrargument. Brzmi on w następujący sposób: אֲדֹנָי, ʾădōnâj nie mógł być zamiennikiem dla Tetragramu, ponieważ ich samogłoski się nie zgadzają – JHWH ma na początku samogłoskę /e/, podczas gdy אֲדֹנָי, ʾădōnâj ma samogłoskę /a/.

Nic bardziej mylnego.

Różnica między tymi dwiema samogłoskami w tradycji masoreckiej nie odpowiada naszemu dzisiejszemu, płaskiemu rozróżnieniu na szerokie /e/ oraz otwarte, proste /a/, ponieważ tak jak szwa nie jest szeroką samogłoską /e/, tak i chataf patach, stojący pod pierwszą literą słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj, nie jest naszym prostym fonemem /a/.

Chataf patach^[43]Zapisywany jest w formie dwóch kropeczek ustawionych jedna pod drugą (samogłoska szwa) z towarzyszącą im poprzeczną kreseczką po lewej (patach). to de facto szwa złożone.

„Czym jest szwa złożone?” – chcielibyśmy zapytać.

Otóż, krótko mówiąc, jest to szwa, któremu towarzyszy dodatkowy znak samogłoskowy – patach, kamac lub segol. Występuje ono w sytuacjach, gdy pod daną spółgłoską nie może stać samodzielne szwa – najczęściej w przypadku spółgłosek gardłowych. Oznacza to innymi słowy, że samogłoski chataf patach, chataf kamac oraz chataf segol są po prostu podtypami standardowego znaku szwa i jako takie należy je rozumieć w kontekście masoreckiej wokalizacji.

Podnoszona w internecie wątpliwość co do rozbieżności między pierwszą samogłoską z imienia JHWH a tą z אֲדֹנָי, ʾădōnâj jest zatem bezpodstawna. Wynika ona z powszechnie obowiązującego dziś, uproszczonego względem epoki masoreckiej podziału na poszczególne hebrajskie samogłoski i sposoby ich odczytywania. Aplikuje się to zarówno do aszkenazyjsko-sefardyjskiej wymowy współczesnego języka hebrajskiego (izraelskiego), jak i w przypadku dzisiejszego standardu czytania tekstu Biblii hebrajskiej.

Pytanie, dlaczego przy wokalizacji Tetragramu masoreci nie użyli po prostu znaku chataf patach – czyli dokładnie tego samego rodzaju szwa, jakie zapisywane jest w wyrazie אֲדֹנָי, ʾădōnâj – pozostaje otwarte. Choć nie znamy na nie ostatecznej odpowiedzi, wydaje się, że mamy tu do czynienia ze specyficzną decyzją skrybarską, która mogła być podyktowana powszechnością aplikowania kategorii ketib-qere do imienia יהוה, jhwh, a także zasadami rządzącymi masorecką wokalizacją.

Warto zaznaczyć w tym miejscu, że brak jednoznacznej odpowiedzi na tę marginalną kwestię nie ma wpływu na identyfikację terminu אֲדֹנָי, ʾădōnâj jako naczelnego zamiennika dla Tetragramu w Tekście Masoreckim.

Za tym utożsamieniem przemawia szereg zasadniczych kwestii:

• Pozostałe dwie samogłoski (cholam i kamac) zgadzają się z wokalizacją zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.
• Prawdziwa tożsamość samogłoski stojącej pod pierwszą literą Tetragramu uaktywnia się, gdy zostaje do niego dołączony jeden z przedrostkowych przyimków lub jedna z partykuł. W wokalizacji widać wtedy wyraźnie, że dla masoretów pierwsza spółgłoska w rzeczywistości opatrzona była samogłoską chataf patach. Przeczytacie o tym za chwilę.
• Z podobnym przeobrażeniem samogłoskowym mamy do czynienia również w przypadku drugiego masoreckiego zamiennika wyrazowego – אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm. Szwa złożone, w sposób naturalny stojące pod pierwszą spółgłoską, ulega modyfikacji ze szwa złożonego (chataf segol) na szwa proste.
• Nie istnieje lepsze wytłumaczenie dla przejścia między zestawem samogłoskowym odpowiadającym אֲדֹנָי, ʾădōnâj a tym odpowiadającym אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm w sytuacjach, gdy w tekście spółgłoskowym Tetragram יהוה, jhwh pojawia się tuż obok słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Wokalizacja przedrostków towarzyszących Tetragramowi zgadza się z odczytywaniem go w formie אֲדֹנָי, ʾădōnâj i zarazem wyklucza wariant „Jehowa”

Masorecki niqqud^[44]Hebr. נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, punktację, okropkowanie”. Synonim „wokalizacji”. – choć niemało w nim wyjątków i niestandardowych sytuacji – w gruncie rzeczy rządzi się spójnymi i konsekwentnymi zasadami.

W tych przypadkach, w których tradycja masorecka odbiega od swoich wewnętrznych reguł – wiemy, że coś się dzieje. I tym baczniej przyglądamy się sprawie.

Na bazie znajomości wspomnianych zasad jesteśmy w stanie ekstrapolować – przewidywać, jak wokalizacja powinna zadziałać w scenariuszach niestandardowych. Dzięki temu możemy stwierdzić, czy mowa jest na przykład o skrybarskim błędzie czy może raczej o jakimś charakterystycznym wyjątku.

Jedną z takich takich reprezentatywnych sytuacji dla tradycji masoreckiej jest sposób wokalizowania różnego rodzaju przyimków czy partykuł, które występują pod postacią pojedynczej spółgłoski dołączanej do danego słowa (w formie przedrostka).

Takie przedrostkowe przyimki i partykuły w sposób metodyczny opatrywane były jednym, konkretnym znakiem samogłoskowym. W szczególnych okolicznościach samogłoska ta podlegała zmianie – według przewidywalnych norm hebrajskich.

W wyjątkowych przypadkach, po dołączeniu do danego wyrazu jednego z przyimków lub jednej z partykuł, modyfikacji ulec mógł nawet sam zestaw samogłoskowy tego konkretnego słowa.

Świetnymi przykładami w tym kontekście są bardzo często występujące (a przez to bardziej miarodajne) terminy יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” oraz יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”.

Oba te wyrazy rozpoczynają się od kombinacji spółgłoski jod wraz ze stojącą pod nią samogłoską szwa – czyli dokładnie takiego samego zestawu spółgłoskowo-samogłoskowego, z jakim mamy do czynienia przy niepoprawnym wariancie odczytywania Tetragramu – יְהֹוָה, jəhōwâ, „Jehowa”. Z tego właśnie powodu są one dla nas niezwykle istotne – bo ilustrują nam, jak powinna zadziałać masorecka wokalizacja.

Rzućcie okiem na poniższe tabele:

W każdej z powyższych sytuacji wokalizacyjnych bardzo konsekwentnie zachodzi specyficzna modyfikacja spółgłoskowo-samogłoskowa:

• samogłoska szwa dołączona do jednego z przyimków lub spójnika וְ, wə zmienia się w długi chirik (chirik male)
• spółgłoska jod zanika w wymowie i przejmuje funkcję mater lectionis dla długiego chirika towarzyszącego przedrostkowi
• samogłoska szwa stojąca pod pierwszą literą wyrazu (spógłoską jod) całkowicie zanika

W ten sposób zamiast wokalizacji בִּיְהוּדָה, bijəhûḏâ, „w Judzie” lub מִיְּרוּשָׁלִַם, mijjərûšâlaim, „z Jerozolimy” mamy odpowiednio בִּיהוּדָה, bîhûḏâ oraz מִירוּשָׁלִַם, mîrûšâlaim. Modyfikacje te wynikają z fonologii języka hebrajskiego.

Gwoli ścisłości, zasada ta aplikuje się do wszystkich innych terminów w Starym Testamencie, które rozpoczynają się od identycznej kombinacji znaków (spółgłoski jod opatrzonej samogłoską szwa).

A jak to wygląda w przypadku Tetragramu? Czy masoreci stosują ten sam wzór wokalizacyjny? Bynajmniej!

Przy imieniu יהוה, jhwh masoreci uparcie odbiegają od tej reguły, tym samym tworząc dla Tetragramu jeden wielki wyjątek. Nie dzieje się to przypadkowo, że stosowane przez nich wzory samogłoskowe zgadzają się z najpowszechniejszym zamiennikiem wyrazowym dla JHWH – אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”.

Wszystkie powyższe przypadki wokalizacyjne czarno na białym pokazują, że domyślnym sposobem wymawiania imienia JHWH w tradycji masoreckiej nie mogło być „Jehowa”.

Równocześnie każdy z tych scenariuszy samogłoskowych w sposób absolutnie konsekwentny współgra z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika wyrazowego אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Przedrostki przyjmują taką wokalizację, jakby de facto następowała po nich albo spółgłoska nieulegająca podwojeniu, albo też samogłoska /ă/ (chataf patach) – zależnie od danej sytuacji.

Sprawy pomniejsze na sam koniec

W dzisiejszym wpisie wyjaśniłem wam, dlaczego popularny wariant odczytania Tetragramu „Jehowa” jest błędny i skąd wziął się na scenie historii. Ciężar argumentów świadczących przeciwko niemu jest przytłaczający.

Gdyby się tak jednak zdarzyło, że ktoś z was mimo wszystko nadal preferowałby wymawianie Tetragramu w formie „Jehowa”, warto trzymać w pamięci kilka kwestii opisanych poniżej.

Jod wymawiane jako /j/. Inicjalna spółgłoska jod wymawiana była i jest jak nasze /j/. Odczytywanie tej litery jako /dż/ – jak to ma miejsce w zachodnim „Dżehołwa” – podyktowane jest fonologią języka angielskiego i zarazem kłóci się z historią i fonologią języków semickich.

Historyczna wymowa spółgłoski waw. Spółgłoska waw (czyli trzecia litera Tetragramu, reprezentowana przez pionową kreseczkę) historycznie wymawiana była jak nasze /ł/. Z tego powodu, właściwie rzecz biorąc, powinniśmy mówić o spółgłosce łał – nie waw. Waw realizowane jak nasze /w/ odpowiada tradycji masoreckiej (a więc zakotwiczonej w epoce średniowiecza) i sięga pierwszych wieków naszej ery. Jeśli jednak zechcemy cofnąć się do czasów monarchii w starożytnym Izraelu i Judzie, a tym bardziej do przełomu epoki brązu i epoki żelaza na Bliskim Wschodzie (czyli czasów, w których na scenie pojawia się nieznane dotychczas bóstwo czczone przez Hebrajczyków – Bóg JHWH), spółgłoska waw byłaby wymawiana jak nasze /ł/. Dokładnie w ten sposób ta sama litera realizowana była w dialektach aramejskich i arabskich. Stąd „Jehoła” – a nie „Jehowa”.

Akcent na ostatniej sylabie kończącej się na /â/. W przypadku hebrajskich słów kończących się wygłosem /â/^[55]Zapisuje się go w formie pomocniczej litery ה, he, poprzedzonej samogłoską kamac gadol., akcent pada na ostatnią sylabę. Stąd „Jehoła” – a nie „Jehoła”.

Nieme he na końcu. Końcowa litera he nie jest częścią rdzenia wyrazowego – jest jedynie ortograficznym oznaczeniem wygłosu, kończącego się w odczytaniu „Jehowa” samogłoską^[56]Spółgłoska he pełni w tym przypadku rolę mater lectionis. O tej funkcji niektórych liter alfabetu hebrajskiego wspominałem w poprzednim wpisie.. Oznacza to, że powinniśmy wymawiać „Jehoła” – a nie „Jehołah„.

Historyczna wymowa samogłoski szwa. Samogłoska szwa, zapisywana przez masoretów w formie dwóch kropeczek umieszczonych jedna pod drugą i oddawana w transkrypcji akademickiej w postaci znaku /ə/, nie była wymawiana jako pełnoprawne, szerokie /e/, jak to ma miejsce dzisiaj. Zgodnie z analizami porównawczymi różnych żydowskich tradycji piśmienniczych (w tym kilku gałęzi masoreckich) oraz wynikającej z nich fonologii, uważa się, że w czasach masoretów brzmienie samogłoski szwa bliższe było naszej samogłosce /a/ niż /e/^[57]Istniały wyjątki, rzecz jasna – ale nie dotyczą one naszego przypadku.. Warto podkreślić, że tego rodzaju rekonstrukcja jest niezwykle trudna. Z tego powodu nie będzie ona oczywista i ostateczna. Niemniej jednak, gdybyśmy założyli, że jest ona prawidłowa, wariant „Jehowa” należałoby wymawiać bardziej jako „Jahoła” – a nie „Jehoła„. W tym miejscu należałoby dopowiedzieć, że ze względu na przepaść tysiącleci, jaka dzieli nas od początków jahwizmu, nie jesteśmy w stanie zbadać, jak tę samogłoskę wymawiano w czasach antycznych.

Historyczna wymowa samogłoski kamac. Podobnie jak w przypadku samogłoski szwa, wymowa kamacu w erze masoretów różniła się od tej utartej dzisiaj. Badania porównawcze nad fonologią stojącą za różnymi tradycjami hebrajskimi sugerują, że wymawiany on był jak samogłoska mieszcząca się gdzieś pomiędzy naszymi /a/ i /o/^[58]W terminologii fachowej chodzi tu o samogłoskę półotwartą tylną zaokrągloną. W międzynarodowym alfabecie fonetycznym IPA oznaczamy ją jako /ɔ/.. Z tego względu finalne odczytanie „Jehowa” powinno brzmieć jak „Jahołɔ„, gdzie znak /ɔ/ symbolizuje samogłoskę mieszczącą się między /a/ i /o/.

Co dalej?

W nadchodzącym wpisie przyjrzymy się najpopularniejszemu dziś rekonstruowanemu wariantowi odczytania Tetragramu – wariantowi „Jahwe”. Pokażę wam, jaką ścieżką biblistyka doszła do tego odczytania. Pokażę wam również, jakie problemy wiążą się z tą rekonstrukcją i dlaczego najprawdopodobniej nie jest ona słuszna.

Źródło obrazu: ©Jakub | stock.adobe.com

Nowa seria na Nie/biblijnym

Będę z wami zupełnie szczery. Już od dawna chciałem rozpocząć serię o Tetragramie.

Kwestie jego pochodzenia, jego znaczenia czy wreszcie rekonstrukcji jego starożytnej wymowy zawierają w sobie pewnego rodzaju niewyczerpany magnetyzm, który wabi do siebie osoby z najprzeróżniejszych środowisk i backgroundów.

Jest to jeden z tych owianych nimbem tajemniczości biblistycznych tematów, który – choć w środowisku akademickim nie stanowi już przedmiotu zbytnich kontrowersji – w społeczności internetowej powraca wciąż i wciąż z impetem nie mniejszym niż za każdym poprzednim razem.

Wydaje mi się, że obok zapytań o to, czy czasownik בָּרָא, bârâʾ, „stworzył” w Rdz 1:1 wskazuje na kreację z niczego^[1]Z łaciny: creatio ex nihilo. albo o to, czy teksty starotestamentowe są plagiatem mitów sumeryjskich albo chociażby o niejednoznaczny termin אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” i o to, czy starożytni Hebrajczycy byli politeistami, najczęstszymi pytaniami, jakie otrzymują polscy i zagraniczni hebraiści, mogą być właśnie te o Tetragram JHWH.

Co tak właściwie oznacza on po hebrajsku? Dlaczego łączony jest w Biblii z „byciem, jestestwem”? Czy komuś zależało na tym, żeby ukryć to imię przed światem? Jak było wymawiane w czasach biblijnych? Jahwe? Jehowa? Jehwah? Jahułeh? Jaho? Czy może jeszcze inaczej?

Spędziliście z moimi tekstami już prawie dwa lata, a część z was korzysta z mojej hebraistycznej pomocy o wiele dłużej. Nie będzie to zatem dla was żadna nowość, gdy napiszę, że największą biblistyczną frajdę sprawiają mi te zagadnienia i zagwozdki, które wymagają wgryzienia się w tkankę samego języka, w jego gramatykę sensu stricto, w jego historię i diachronię.

Wspominam o tym dlatego, że temat Tetragramu jest idealnym polem do takiego właśnie językoznawczego główkowania. Jest to zresztą pierwszy powód, dla którego chciałem rozpocząć tę serię już tak długi czas.

Ale to nie koniec historii. Nie chcę, żebyście odnieśli wrażenie, że nadchodzące wpisy skierowane są do lingwistycznych geeków czy przedstawicieli środowiska akademickiego. Jak wspomniałem wyżej – w społeczności internetowej Tetragram to żywa, gorąca sprawa. A takie sprawy przecież to nasz chleb powszedni na Nie/biblijnym.

Istnieje drugi zasadniczy powód, jaki motywował mnie do zabrania się za ten cykl opracowań. Otóż tematyka tetragramowa to doskonały materiał do tego, żeby pokazać szerszemu odbiorcy kilka naprawdę ciekawych punktów na temat języka hebrajskiego (nie tylko tego biblijnego), jego cech dystynktywnych oraz elementów jego historii. Stanowi ona świetną okazję do tego, aby polski czytelnik miał możliwość przyjrzeć się temu fascynującemu językowi niejako od kuchni.

Wszystko to wynika z tego faktu, że aby rozsupłać narosłe wokół Tetragramu JHWH błędne przekonania, musimy odbyć wspólną wycieczkę po szeregu ważnych hebraistycznych przystanków – spółgłoskowym zapisie ksiąg Starego Testamentu, starożytnej wymowie poszczególnych liter alfabetu, tradycji masoreckiej, zasadach rządzących wokalizacją tekstów czy wreszcie religijnych przemian w obrębie jahwizmu i judaizmu w II poł. I tys. p.n.e. i na przestrzeni całego I tys. n.e.

Krótko mówiąc, będziemy łączyć pożyteczne z pożytecznym.

Po przeczytaniu wszystkich tekstów z tej serii nie tylko zdobędziecie komplet odpowiedzi na najistotniejsze pytania dotyczące Tetragramu i problemu rekonstrukcji jego wymowy, ale również dowiecie się wielu ciekawych (i ważnych) rzeczy nie tylko na temat samego języka hebrajskiego, ale także na temat powziętych przez żydowskich skrybów rozwiązań w kontekście kopiowania spisanych w nim manuskryptów.

No więc od czego zaczynamy?

Najpierw rzeczy pierwsze

W pierwszej kolejności wyjaśnijmy garść podstawowych pojęć.

Tetragram to przeszczepiony na grunt naszego języka grecki termin τετραγράμματον, tetragrámmaton, „czteroliterowy, cztery litery”^[2]Wyraz składający się ze starogreckiego τετρα, tetra, „cztery, cztero-” i γράμμα, grámma, „litera”., który na przestrzeni wielu wieków tradycji przepoczwarzył się w jedno z głównych określeń-synonimów na czterospółgłoskowe imię Boga Hebrajczyków.

O jakim imieniu mowa? Chodzi tutaj, rzecz jasna, o יהוה – imię złożone z hebrajskich spółgłosek jod-he-waw-he, które w naszej rodzimej literaturze przedmiotu nierzadko oddawane bywają wielkimi, polskimi literami JHWH.

Dokładnie takiego wariantu zapisu trzymam się na Nie/biblijnym. Powody są dwa zasadnicze. Primo, jest on czytelny dla wszystkich tych, którzy nie znają alfabetu hebrajskiego. Secundo, stanowi on najlepsze odzwierciedlenie naszego stanu wiedzy w kontekście wymowy Tetragramu. Ale nie wyprzedzajmy tu faktów – dojdziemy do tego w ramach tej serii.

Starohebrajskie יהוה, jhwh to nie tylko imię własne Boga Izraela w Biblii hebrajskiej. Jest ono równocześnie najczęściej pojawiającym się rzeczownikiem w księgach starotestamentowych – występuje w nich przeszło 6800 razy, daleko w tyle zostawiając swoją konkurencję.

Na pierwszy rzut oka imię יהוה, jhwh przypomina formę jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika ze starohebrajskiego rdzenia הוה, hwh (he-waw-he)^[3]A ściślej rzecz ujmując, z rdzenia הוי, hwj (he-waw-jod)., którego podstawowe znaczenie to „być, istnieć”. W hebrajszczyźnie biblijnej istnieją wprawdzie imiona, które występują w analogicznej, samodzielnej, czasownikowej formie, ale stanowią one raczej wyjątek niż regułę. Również kwestia trójspółgłoskowego rdzenia nie jest w przypadku Tetragramu klarowna. Wątpliwości w tym względzie dotyczą nie tylko ewentualnej etymologii i znaczenia tego korzenia, ale także jego faktycznej budowy^[4]Nie jest bowiem oczywiste, że mamy tu do czynienia z trzyliterowym rdzeniem הוה, hwh, do którego doklejony jest przedrostek formy jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego. Imię JHWH mogło mieć inną … Continue reading.

Zanim przejdziemy dalej, zaznaczę jeszcze tę jedną rzecz: swoistym paradoksem jest fakt, że pomimo takiego zatrzęsienia wystąpień w Biblii hebrajskiej i pomimo tego, że יהוה, jhwh – zgodnie z wierzeniami starożytnych Hebrajczyków – pozostaje najważniejszym, niepowtarzalnym imieniem Stwórcy^[5]W przeciwieństwie do wielu hebrajskich tytułów, jakie są mu przypisywane., na koniec dnia pozostawieni zostajemy z wieloma znakami zapytania, na które nie ma prostych odpowiedzi.

Szczegółowsze omówienie tych zagadnień odłóżmy na kolejne części tej serii.

Co stoi na przeszkodzie, żeby odczytać Tetragram?

Ktoś mógłby wysunąć następującą wątpliwość: „Dlaczego po prostu nie otworzymy starożytnych hebrajskich manuskryptów i nie sprawdzimy, w jaki sposób Tetragram był wtedy wymawiany? Jeśli wiemy i potrafimy odczytać imiona innych postaci biblijnych – Abrahama, Dawida, Racheli, Mojżesza czy Debory – dlaczego mamy tak wielki problem z imieniem JHWH – Tetragramem?”

W moim odczuciu powyższe pytania są jak najbardziej uzasadnione.

Dla kogoś, kto nie zajmuje się Biblią – nazwijmy to – od strony technicznej, cała ta sprawa może być wcale niełatwa do zrozumienia. No bo co jest trudnego w tym, żeby zajrzeć do wydania krytycznego Biblii hebrajskiej albo jakiegokolwiek zachowanego rękopisu i odcyfrować zapisane tam litery?

Dla niektórych członków i członkiń internetowej społeczności stanowi ona impuls do formułowania mniej lub bardziej ekstremalnych teorii spiskowych – na temat boskiego imienia, na temat żydowskich praktyk skrybarskich, wreszcie na temat samych tłumaczy biblijnych działających współcześnie. Wcale nierzadko dla takich osób sprawa Tetragramu jest śmiertelnie poważna – czasem nawet do tego stopnia, że są one gotowe do odsądzania od czci i wiary hebraistów i biblistów, którzy starają się wytłumaczyć całą jej problematykę.

Warto tutaj zaznaczyć, że choć judaizm – kolokwialnie rzecz ujmując – nie ma problemu z naszą niemożnością odczytania Tetragramu, w świecie chrześcijańskim można natknąć się nie tylko na pojedynczych wierzących czy niewielkie grupy, ale wręcz na całe środowiska i denominacje, które uciekają się do wspomnianych teorii spiskowych w tetragramowej dyskusji^[6]Choć mowa o całkowicie przeciwległym biegunie teorii i spekulacji, warto wspomnieć w tym miejscu o popularnej w internecie interpretacji, w myśl której pierwsze litery słów hebrajskiego … Continue reading.

Wróćmy do naszego głównego wątku.

Co zatem stoi na przeszkodzie, aby na bazie hebrajskich rękopisów odczytać imię JHWH? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, przejdziemy przez kilka kluczowych dla sprawy przystanków.

Przystanek pierwszy: spółgłoskowa postać tekstów starohebrajskich

Jedną z najważniejszych rzeczy, jaką pozostawili nam po sobie mieszkańcy starożytnego Kanaanu (a więc terenów dzisiejszego Izraela, Palestyny i Libanu) jest alfabet.

Wynaleziony przez Kananejczyków około 1800 roku p.n.e., w środkowej epoce brązu, a następnie rozpowszechniony przez śródziemnomorskich żeglarzy i kupców Fenicjan nowy typ pisma zrewolucjonizował oblicze ówczesnego świata i kultury^[7]W ramach noty marginalnej dodam, że Fenicjanie sami byli pochodzenia kananejskiego.. Ten sam kananejski (fenicki) alfabet daje bowiem początek nie tylko pismu paleohebrajskiemu czy aramejskiemu, które w sposób bezpośredni wpływają potem na kultury starożytnego Bliskiego Wschodu. Jest on protoplastą pisma greckiego, które – za pośrednictwem pisma etruskiego – ewoluuje ostatecznie do postaci alfabetu łacińskiego – tego samego, którym aż do dnia dzisiejszego posługujemy się do zapisywania większości języków świata zachodniego (ale nie tylko zachodniego).

Na czym polegała rewolucja wprowadzona przez alfabet kananejski?

Otóż w miejsce stosowanych ówcześnie, kosmicznie skomplikowanych systemów pisma – mezopotamskiego pisma klinowego oraz staroegipskiego pisma hieroglificznego, opartych o setki i tysiące logograficznych znaków, z których każdy reprezentował konkretne pojęcie lub grupę pojęć, Kananejczycy położyli na stół całkowicie nowatorskie rozwiązanie. Był nim system bazujący na niewielkiej ilości znaków, które odpowiadały nie całym wyrazom czy elementom składniowym, ale pojedynczym fonemom, głoskom, a ściślej rzecz ujmując – spółgłoskom^[8]Wyjątkowe znalezisko z miejscowości Serabiṭ al-Ḥadim na Synaju może być jednym z najważniejszych świadectw przechodzenia egipskiego logograficzno-ideograficznego pisma hieroglificznego w … Continue reading. Na bazie takiej formuły starożytni Kananejczycy byli w stanie nie tylko drastycznie zredukować liczbę znaków koniecznych do zapisu języka (z kilku-kilkunastu setek do zaledwie dwudziestu dwóch), ale również uprościć i zunifikować ich znaczenie – dzięki odejściu od stosowanych przez Mezopotamczyków i Egipcjan logogramów i ideogramów^[9]Dla porządku trzeba tutaj zaznaczyć, że wykorzystywane na terenach Mezopotamii systemy pisma klinowego na przestrzeni wieków przekształciły się wewnętrznie do postaci pisma sylabicznego. W … Continue reading.

Tak właśnie narodziły się znane nam dziś wszystkim litery alfabetu. Pomimo faktu, że w systemie alfabetycznym przedstawienie pojedynczego słowa w piśmie wymaga zapisania większej ilości znaków, przyswojenie i posługiwanie się nim są de facto o wiele prostsze od pozostałych technik.

Alfabet grecki przejął wszystkie dwadzieścia dwie litery pisma fenickiego, reprezentujące wyłącznie spółgłoski i zaadaptował je do swoich potrzeb. Część obecnych w nim znaków przemianował na samogłoski^[10]Na przykład semickie he przekształcił w epsilon, chet w etę, ajin w omikron i omegę., część w dopasowane do helleńskich dialektów inne spółgłoski^[11]Na przykład semickie tet w grecką thetę, samech w ksi, szin w sigmę., a pozostałe litery po prostu dodał^[12]Jak na przykład psi, khi czy fi.. Alfabet łaciński kontynuował tę formułę – samogłoski reprezentowane w nim były przy pomocy samodzielnych znaków, zupełnie niezależnych od spółgłosek znaków.

Dla nas, obywateli Europy XXI wieku sprawa ta jest absolutnie oczywista. Do takiego spółgłoskowo-samogłoskowego systemu przywykliśmy. Taka formuła jest dla nas naturalna i intuicyjna.

Ale nie zapominajmy, że w innych częściach świata, w różnych czasach i w różnych kulturach sytuacja prezentowała się zgoła inaczej.

Na starożytnym Bliskim Wschodzie te systemy pisma, których protoplastą był opisywany tu przed chwilą alfabet kananejski (fenicki), kontynuowały tradycję wyłącznie spółgłoskowego zapisu języka.

Oznacza to, że gdy otworzymy sobie jakikolwiek tekst, który powstał czy to w języku hebrajskim, czy aramejskim, czy też arabskim – to, co zobaczymy na papierowej lub cyfrowej kartce to niemalże wyłącznie spółgłoski^[13]Piszę „niemalże”, ponieważ na przestrzeni stuleci w obrębie każdego z powyższych języków rozwinięto niewielkie pomoce w czytaniu, nazywane z łaciny matres lectionis (dosł. … Continue reading.

Tego rodzaju spógłoskowe alfabety w językoznawstwie nazywamy abdżadami – od pierwszych czterech liter pisma arabskiego (ا, alif – ب, ba – ج, dżim – د, dal)^[14]Współczesna kolejność znaków w dialektach arabskich jest nieco inna..

Chciałbym, żebyście mieli okazję zobaczyć i na własnej skórze odczuć, jak działa taki spółgłoskowy system zapisu w praktyce. Niech poniższe przykłady posłużą nam za ilustrację:

W takiej mniej więcej formie zapisana jest cała Biblia hebrajska – obojętnie którą jej księgę otworzycie. Co więcej, dokładnie ta sama zasada aplikuje się również do tych fragmentów i rozdziałów Starego Testamentu, które skomponowano w języku aramejskim.

Jeśli myślicie sobie w tej chwili, że to skomplikowane, że nienormalne, że jakiś koszmar i że się nie da, uwierzcie mi – wcale nie taki diabeł straszny.

Setki milionów ludzi na świecie posługują się językami i dialektami, które zapisywane są abdżadami – czyli właśnie takimi wyłącznie lub niemalże wyłącznie spółgłoskowymi alfabetami. Mało tego, nie tylko o rodzimych użytkowników języka (czyli native speakerów) tu chodzi. Miliony osób pochodzących z zupełnie innych krajów uczą się z powodzeniem hebrajskiego czy arabskiego^[15]Część z was – a zwłaszcza tych, którzy myślą o nauce starohebrajskiego lub hebrajskiego współczesnego – może zainteresować (i zmotywować) fakt, że język hebrajski nie … Continue reading.

Spółgłoskowość języka hebrajskiego to część jego piękna i frajdy z nim związanej – ale zarazem i jego przekleństwo.

„Dlaczego przekleństwo?” – ktoś mógłby zapytać.

Kiedy przyjrzycie się przygotowanym przeze mnie przykładom w tabeli powyżej, z pewnością znajdziecie takie spółgłoskowe wyrazy, które jesteście w stanie odczytać na dwa, trzy lub nawet cztery różne sposoby – w zależności od tego, jakie samogłoski podstawicie w puste miejsca.

Dokładnie w tym punkcie zawiera się owo „przekleństwo” – ponieważ w teorii prowadzi to do ogromnej ilości możliwych permutacji odczytań. Bo wyodrębnione, niejako wolnostojące słowo, zapisane wyłącznie przy pomocy spółgłosek, można rozumieć czasem na przeszło dziesięć sposobów.

Jak to jest możliwe?

Otóż do jednego, trójspółgłoskowego wyrazu można podstawić czasem dwa, trzy, pięć albo i więcej różnych zestawów samogłosek. I to od nich będzie zależało, czy mowa jest o rzeczowniku, czasowniku, imiesłowie, przymiotniku czy jeszcze innej części mowy. A to przecież nie wszystko, bo nie dotykamy tu jeszcze kwestii potencjalnych wariantów tłumaczenia w języku docelowym.

Trójspółgłoskowy rdzeń כתב, ktb (kaf-taw-bet) o podstawowym znaczeniu „pisać, zapisywać, spisywać” jesteśmy w stanie rozumieć na osiem różnych sposobów^[16]Mamy osiem potencjalnych pakietów samogłosek, które składają się na trzy części mowy, dwie strony czasownika, dwa tryby czasownika, osiem niezależnych sensów tego jednego słowa oraz … Continue reading. Z kolei wolnostojący wyraz דבר, dbr (dalet-bet-resz) może przyjąć nawet dwanaście (sic!) odrębnych znaczeń^[17]W tym przypadku mamy jedenaście niepokrywających się kompletów samogłoskowych, które dają nam łącznie trzy części mowy, dwie strony czasownika, dwa tryby czasownika, dwanaście … Continue reading.

Ale zanim zaczniemy wyrywać sobie włosy i obgryzać paznokcie, podkreślmy tę jedną rzecz najmocniej jak tylko się da: absolutna większość podobnych przypadków, w których pojedynczy, wyodrębniony z danego fragmentu biblijnego termin podlega wieloznaczności, rozwiązuje się na bazie samego kontekstu literackiego.

Słowo w tekście nie jest samotną wyspą. Jest częścią całego zdania. Zdanie ma swoich sąsiadów – poprzedzające i następujące po nim wypowiedzenia. Wszystkie one są składowymi szerszej myśli, jakiegoś ciągu przyczynowo-skutkowego.

Kontekst literacki wytycza nam niejako kurs interpretacyjny, który na każdym etapie pomaga w odcyfrowaniu sensu słów w wyłącznie spółgłoskowym utworze. Zawęża on możliwe odczytania poszczególnych wyrazów występujących w tekście.

Ale w jaki sposób ów kontekst literacki ułatwia nam rekonstrukcję starożytnej wymowy Tetragramu? W tym właśnie problem – w żaden. To, co owo słowo oznaczało i to, jak było wymawiane stanowią dwie niestykające się sfery.

Na bazie literackiego i gramatycznego kontekstu jesteśmy w stanie wywnioskować jedynie tyle, że spółgłoskowe יהוה, jhwh (jod-he-waw-he) to imię własne Boga Hebrajczyków. W najmniejszym stopniu nie pomaga nam to natomiast w dojściu do tego, jak odczytywać je na głos.

Z odsieczą przychodzą nam masoreci. W pewnym sensie.

Przystanek drugi: masoreckie rozwiązanie dla nieobecnych w zapisie samogłosek

Niektórzy z was z pewnością nie raz słyszeli już o masoretach i o Masorze – czyli jednym z najważniejszych elementów pozostawionego przez nich dziedzictwa.

Ich działalność we wczesnym średniowieczu miała kolosalne znaczenie nie tylko dla rozwoju języka hebrajskiego czy transmisji ksiąg Biblii hebrajskiej, ale także dla historii samego judaizmu – dyskutowanego i praktykowanego wtedy przez rozproszony naród żydowski.

Kluczowe w tym miejscu pojęcia – Masora i masoreci – to przeszczepione na grunt naszego języka terminy hebrajskie. Pierwszy z nich – מָסוֹרָה, mâsôrâ, najogólniej rzecz ujmując, oznacza „tradycję” i stanowi synonim o wiele powszechniejszego słowa מָסֹרֶת, mâsōreṯ, używanego również w dzisiejszej, izraelskiej hebrajszczyźnie. Za „masoretami” z kolei kryje się związek wyrazowy בַּעֲלֵי־הַמָּסוֹרָה, baʿălē-hammâsôrâ, który rozumieć możemy jako „dzierżyciele i przekaziciele tradycji”.

Choć współcześnie słowa te wyprowadza się z rdzenia מסר, msr (mem-samech-resz), bardzo możliwe, że ich etymologii należałoby upatrywać w o wiele starszym i szeroko poświadczonym w językach semickich korzeniu אסר, ʾsr (alef-samech-resz), „związywać, pętać”. W takim sensie za hebrajskim słowem מָסוֹרָה, mâsôrâ, „tradycja” stałoby wyobrażenie czegoś, co zostało zebrane, a następnie związane – niczym w jeden fascykuł dokumentów.

Zgodzimy się, że „tradycja” jest określeniem bardzo pojemnym i zarazem dość nieprecyzyjnym. Mogą się za nim kryć zupełnie dalekie od siebie koncepcje i kategorie.

Czym więc jest ta pozostawiona nam przez masoretów Tradycja (hebr. מָסוֹרָה, mâsôrâ)?

W praktyce stanowi ona złożony, wieloelementowy i wielowarstwowy system skrybarskich symboli, skrótowców, znaków diakrytycznych, not marginalnych, glos i wyliczeń, nanoszonych bezpośrednio na rękopis księgi biblijnej, przy jednoczesnym braku ingerencji w spółgłoskowe ciało tekstu. Oznacza to, że aparat masoreckich adnotacji – niczym dodatkową warstwę treści – można było bezproblemowo wprowadzać do o wiele starszych manuskryptów, nie naruszając przy tym ich dotychczasowej struktury.

Z analizy zachowanych do naszych czasów, licznych, żydowskich świadectw tekstowych wynika, że Masora pojawia się po raz pierwszy w formie spisanej gdzieś w VI lub VII wieku n.e. Podkreślmy w tym miejscu, że chodzi o moment przeniesienia jej do postaci pisanej sensu stricto. Absolutnie nie dotykamy tutaj kwestii początków formowania się tejże tradycji w formie ustnej lub też jakichś pierwocin przelewania jej na pergamin lub papirus – ale jeszcze poza samymi rękopisami Biblii hebrajskiej.

Rzeczą oczywistą jest, że nic nie powstaje w próżni, a spuścizna masoretów nie jest tego wyjątkiem. Wiemy, że przejęli oni cały szereg ustalonych wcześniej (a w niektórych przypadkach również skodyfikowanych) zasad dotyczących preferowanych narzędzi skrybarskich, metod przepisywania tekstu, podziału tegoż na jednostki tematyczne czy wreszcie jego typografii z podziałem na szpalty. Wymienione tu elementy nie są, technicznie rzecz ujmując, częścią Masory – ale w sposób bezdyskusyjny stanowiły one swego rodzaju podglebie dla technik i tradycji, rozwijanych przez kolejne pokolenia żydowskich kopistów i uczonych, które ostatecznie, właśnie gdzieś w VI lub VII wieku n.e. zrodziły nam pełnoprawną Masorę.

Jaki cel przyświecał stworzeniu całego tego systemu?

Zasadniczym celem Masory i wszystkich składających się na nią narzędzi było utrwalenie i niejako zapieczętowanie nie tylko spółgłoskowej postaci ksiąg Starego Testamentu, ale i ujednoliconego sposobu ich odczytywania.

Ów zunifikowany sposób odcyfrowywania tekstu hebrajskiego stał się możliwy dzięki wprowadzeniu doń drobiazgowego systemu znaków diakrytycznych, które po pierwsze zastępowały nieobecne samogłoski, po drugie doprecyzowywały kilka innych, pomniejszych kwestii dotyczących morfologii i fonologii poszczególnych słów.

Wspomniane znaki diakrytyczne nazywamy „wokalizacją” lub też niqqudem – od hebrajskiego słowa נִקּוּד, niqqûḏ, oznaczającego „opunktowanie, punktację, okropkowanie”^[18]Z tego samego rdzenia pochodzi starotestamentowy termin נְקֻדָּה, nəquddâ, „kropka, punkt”.. Nazwa נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, okropkowanie” nie bierze się znikąd, bowiem w praktyce cały ten system opierał się na maciupeńkich kropkach i kreskach, które występowały w rozmaitych konfiguracjach i które umieszczane były przez masoretów pod, nad oraz wewnątrz znaków spółgłoskowych.

Ponieważ sam dobrze wiem, że pewne rzeczy najlepiej jest zobaczyć na własne oczy, chciałbym, żebyście rzucili okiem na poniższą ilustrację. Zestawione są w niej różne warianty zapisu hebrajskiego tekstu:

W pierwszej kolumnie (od lewej) mamy czysty, spółgłoskowy tekst hebrajski, pozbawiony jakichkolwiek znaków pomocniczych (diakrytycznych czy akcentowych). Żeby poprawnie odczytać spisany w taki sposób fragment, należy z góry wiedzieć, jakie samogłoski kryją się^[19]„Kryją się” możemy umieścić w cudzysłowie. między wynotowanymi spółgłoskami. W najlepszym scenariuszu czytelnik zna wszystkie możliwe warianty zestawów samogłoskowych, jakie można dołączyć do poszczególnych słów i na podstawie kontekstu jest w stanie rozszyfrować intencję autora^[20]W ramach noty marginalnej dla ciekawskich: dokładnie w takiej postaci czyta się dzisiejszą prasę hebrajskojęzyczną, beletrystykę, literaturę faktu, literaturę naukową, twity na Twitterze, … Continue reading.

W środkowej kolumnie widzimy tekst spółgłoskowy wraz z naniesionymi nań znakami diakrytycznymi, zastępującymi samogłoski. Zwróćcie uwagę na pojawiające się tu lilipucie kropki i kreski – zwłaszcza te zapisane zaraz poniżej linii spółgłosek. To właśnie tam w zdecydowanej większości pojawiają się masoreckie znaki samogłoskowe. Tekst spisany w takiej postaci nie pozostawia wątpliwości, w jaki sposób powinno się odczytywać poszczególne słowa.

W ostatniej kolumnie mamy najbardziej złożoną kombinację: tekst hebrajski opatrzony jest tu nie tylko wspomnianymi przed chwilą znakami diakrytycznymi, ale również masoreckimi znakami akcentowymi^[21]Ponieważ w ramach tego opracowania nie będziemy się nimi zajmować, odsyłam Was do mojej odpowiedzi na jedno z nadesłanych przez czytelników bloga, stricte językoznawczych pytań. Wspominam … Continue reading.

Tekst hebrajski w takiej postaci jest niemalże identyczny z tym, co zobaczycie po otworzeniu jednego ze średniowiecznych, żydowskich kodeksów Biblii hebrajskiej. Najważniejsze z nich udostępnione są w pełni za darmo w internecie i to nierzadko w wysokiej jakości. Pod tym linkiem znajdziecie zdjęcia w wysokiej rozdzielczości przykładowego XIII-wiecznego rękopisu masoreckiego, przechowywanego w waszyngtońskiej Bibliotece Kongresu. Zajrzyjcie koniecznie.

Jak zaznaczyłem już wcześniej, Masora to wieloelementowy i wielowarstwowy system. Obok wokalizacji zastępującej samogłoski oraz aparatu znaków akcentowych, w skład tej całościowej, masoreckiej Tradycji skrybarskiej wchodzą jeszcze:

• masora mała (hebr. מָסוֹרָה קְטַנָּה, mâsôrâ qəṭannâ, łac. masora parva) – wynotowywana na marginesach bocznych
• masora wielka (hebr. מָסוֹרָה גְּדוֹלָה, mâsôrâ gəḏôlâ, łac. masora magna) – wynotowywana na marginesach górnych i dolnych
• masora końcowa (łac. masora finalis) – umieszczana na końcu każdej księgi lub w formie kolofonu na samiuteńkim końcu całego rękopisu

Każdy z powyższych podtypów tej szerokiej, całościowej Masory (pisanej wielką literą) stanowi na tyle rozległy temat, że moglibyśmy skrobnąć o nim osobne opracowanie, co – rzecz jasna – nie jest naszym celem.

Już sama wokalizacja – hebrajski נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, okropkowanie” – rozgałęzia się na cztery odmiany (tyberiadzką, babilońską, palestyńską i samarytańską), z których każda jest ciekawa sama w sobie i które spokojnie mogłyby stanowić materiał na osobny wpis. Nie możemy i nie będziemy omawiać wszystkich tych elementów.

Dla naszego dzisiejszego rozważania istotne jest wyłącznie jedno ogniwo masoreckiego dziedzictwa: niqqud – substytut dla nieobecnych w hebrajskim abdżadzie samogłosek, a dokładniej rzecz biorąc, jego tyberiadzka gałąź, która jeszcze w średniowieczu stała się wariantem nadrzędnym i powszechnie obowiązującym. To z tą odmianą wokalizacji mamy do czynienia w najważniejszych masoreckich kodeksach Biblii hebrajskiej i to ona obecna jest w wydaniach krytycznych tejże Biblii. A zaznaczyć trzeba, że z takich wydań krytycznych tekstu biblijnego korzysta cały świat hebraistyczny, biblistyczny i translatorski^[22]Na ich czele stoi, oczywiście, Biblia Hebraica Stuttgartensia. Zaraz za nią podążają inne edycje (w większości wciąż w przygotowaniu): Biblia Hebraica Quinta z Deutsche Bibelgesellschaft, … Continue reading.

Docieramy do punktu kulminacyjnego.

Skoro wiemy już, że dzięki masoretom spółgłoskowy tekst hebrajski został opatrzony znakami samogłoskowymi, chcielibyśmy wreszcie zadać to długo wyczekiwane pytanie: jaki zestaw samogłosek dodany został do Tetragramu JHWH?

Odpowiedź jest o wiele trudniejsza, niż byśmy sobie tego życzyli.

Przystanek trzeci: różne warianty samogłosek towarzyszących Tetragramowi

Gdybyśmy w tej chwili otworzyli Kodeks Leningradzki^[23]Po dziś dzień najważniejszy, kompletny, masorecki rękopis Biblii hebrajskiej z 1008 roku n.e. i gdybyśmy przekopali się przezeń od deski do deski, wypisując po drodze wszystkie wystąpienia Tetragramu – nasza lista zawierałaby ostatecznie 6828 pozycji.

Kluczowe dla nas pytanie brzmi: jakim zestawem samogłoskowym masoreci opatrzyli to czteroliterowe imię?

Otóż to – dotykamy sedna problemu. Nie ma jednego układu samogłosek. Jest ich sześć różnych!

Mało tego, jeśli w naszej kalkulacji uwzględnimy te wystąpienia, w których do Tetragramu doklejony jest któryś z przyimków, spójnik וְ, wə, partykuła pytajna הֲ, hă lub partykuła שֶׁ, še otrzymamy de facto jeszcze więcej wariantów odczytania:

W tym miejscu należałoby zaakcentować dwie kwestie.

Primo, zdecydowana większość wylistowanych powyżej wariantów posiada niekompletną wokalizację. Oznacza to w praktyce, że masoreci regularnie pomijali jeden lub nawet dwa znaki samogłoskowe w zapisie Tetragramu. Nie wynikało to, oczywiście, z nieopatrzności skrybów, omyłek w trakcie kopiowania tekstu, ale przemyślanego, metodycznego podejścia do wokalizowania imienia יהוה, jhwh.

Jest to dla nas pierwszy sygnał, że przy Tetragramie dzieje się coś totalnie niestandardowego.

Secundo, nawet po wstępnym odsianiu powtarzających się wariantów (włącznie z tymi, do których dołączony jest jeden z przedrostków), pozostajemy z aż dziesięcioma (sic!) różnymi zestawami samogłosek.

To drugi ważny sygnał, że wokalizacja imienia יהוה, jhwh jest kategorią samą dla siebie i że należy zaaplikować do niej nietypowe zasady.

Rozwiejmy ewentualne wątpliwości: fakt, że Tetragramowi towarzyszy tak wiele różnych układów samogłosek stanowi absolutnie wyjątkową sytuację na tle całego Starego Testamentu i Masory.

Wynika to z tego, że jedną z głównych reguł rządzących wokalizacją, czyli – jak wyjaśniałem wcześniej – dostawianiem znaków diakrytycznych zastępujących samogłoski w języku hebrajskim jest ta, że rzeczowniki oraz nazwy własne mają zasadniczo jeden, stały ich zestaw.

Istnieją jednakże cztery okoliczności gramatyczne, w których zachodzić mogą odstępstwa od tej bazowej reguły.

I tak na przykład: gdy do starohebrajskiego terminu אֵם, ʾēm, „matka” dodamy sufigowany zaimek dzierżawczy 1 os. l. poj. w postaci spółgłoski jod, otrzymamy wyraz אִמִּי, ʾimmî, „moja matka”. Po doklejeniu tego jednoliterowego przyrostka, wyrażającego dzierżawczość „mój, moja, moje”, zmienia nam się układ znaków diakrytycznych. Samogłoska cere, pierwotnie stojąca pod rdzenną alef, przeobraża się w samogłoskę chirik. Dodatkowo, rdzenna spółgłoska mem ulega geminacji (czyli podwojeniu) – stąd אִמִּי, ʾimmî, a nie אִמִי, ʾimî.

Rzućmy okiem na inną sytuację.

Gdy wyraz בָּנִים, bânîm, „synowie, dzieci, wnuki, potomkowie”^[24]Liczba mnoga od בֵּן, bēn, „syn, wnuk, potomek”. wprzęgnięmy w charakterystyczną dla hebrajszczyzny konstrukcję (najczęściej) rzeczownikową smichut^[25]W polskiej literaturze hebraistycznej i biblistycznej fachowo nazywamy ją „stanem sprzężonym” albo „stanem zależnym”. Termin łaciński: status constructus. We … Continue reading, dostawiając doń inny rzeczownik – choćby i אָדָם, ʾâḏâm, oznaczający „człowieka, ludzkość, rodzaj ludzki”, struktura samogłoskowa pierwszego wyrazu zmieni się – ze względu na przesunięcie akcentu na drugi człon. W takim przypadku cały ten dwurzeczownikowy związek będzie miał postać בְּנֵי־אָדָם, bnē-ʾâḏâm, „ludzie, ludzkość, potomkowie człowieka”. Zwróćmy uwagę na zmiany samogłoskowe: pod spółgłoską bet pierwotnie stała długa samogłoska kamac – uległa ona skróceniu do samogłoski szewa. Z kolei pod rdzenną nun stało wcześniej długie /i/, wyrażone znakiem chirik – przepoczwarzyło się tutaj w samogłoskę cere.

Trzeci przykład dotyczy sytuacji, w której przekształcenie samogłosek wynika z dołączenia do danego słowa tak zwanego przedimka określoności^[26]Nie chcąc otwierać tu zupełnie odrębnego wątku, zaznaczę jedynie, że hebrajski przedimek określoności הַ, ha, podobny jest w swoim zachowaniu do angielskiego przedimka the oraz do … Continue reading. I tak na przykład: gdy do wyrazu מֶלֶךְ, meleḵ, „król” dostawimy przedimek הַ, ha, otrzymamy rzeczownik określony הַמֶּלֶךְ, hammeleḵ, „(ten konkretny) król”. Co nam się tutaj zmienia? Otóż spółgłoska rdzenna mem ulega geminacji (podwojeniu) – stąd w jej środku pojawia się maleńka kropka, a w transkrypcji zapisujemy podwójne /mm/. Gdybyśmy natomiast wzięli na warsztat słowo עָרִים, ʿârîm, „miasta” i dostawili doń nasz przedimek הַ, ha powstaną nam הֶעָרִים, heʿârîm, „(te konkretne) miasta” – litera ajin nie przyjmuje podwojenia (ze względu na to, że jest spółgłoską gardłową), a wokalizacja samego przedimka zmienia nam się z samogłoski patach na segol.

Czwartym i ostatnim przykładem są formy pauzalne czasowników, imiesłowów, rzeczowników i przyimków. Gdy na jakiś wyraz w tekście pada jeden z silnych akcentów rozdzielających, słowo takie może ulec drobnej modyfikacji. Dobrymi tego przykładami są rzeczownik כֶּסֶף, kesep̄, „srebro, pieniądze”, który w formie pauzalnej przyjmuje postać כָּסֶף, kâsep̄ czy chociażby przyimek בְּךָ, bəḵâ, „w tobie”, który w analogicznych okolicznościach w tekście przeobraża się w בָּךְ, bâḵ.

Wszystkie pokazane przed chwilą przekształcenia samogłoskowe zachodzą według ścisłych reguł wokalizacji. Każda taka zmiana wynika wprost ze szczególnej sytuacji gramatycznej, w jakiej dane słowo się znalazło.

Co chcę przez to powiedzieć to to, że modyfikacje samogłosek nie są dziełem przypadku i nie mają losowego charakteru. Nigdy nie dzieje się tak, żeby wyraz w tekście ulegał przekształceniom sam z siebie, niezależnie od takich właśnie specyficznych scenariuszy gramatycznych.

Podkreślmy tutaj bardzo ważny punkt: do Tetragramu JHWH nie aplikuje się żadna z sytuacji opisanych powyżej. Oznacza to, że niejednolitość wokalizacji, jaką obserwujemy przy tym imieniu w Starym Testamencie, nie jest wytłumaczalna na podstawie jakichś gramatycznych czy składniowych standardów, właściwych dla literatury starohebrajskiej.

Tetragram jest w tej materii absolutnym wyjątkiem. Na próżno szukać w Tekście Masoreckim innych słów, którym towarzyszyłoby kilka różnych zestawów samogłosek.

Czy chcemy przez to powiedzieć, że wokalizacja imienia Boga Hebrajczyków w księgach starotestamentowych ma przypadkowy charakter? Że masoreci dopisywali do niego znaki samogłoskowe na chybił trafił?

Bynajmniej! Za tą różnorodnością wokalizacyjną stoi konkretny, skrybarski zamysł, który swoje źródło ma w ówczesnym dla masoretów klimacie teologicznym oraz ówcześnie obowiązującej doktrynie. Wrócimy do tego zagadnienia w kolejnej części tej serii.

Zanim przejdziemy dalej, podsumujmy pokrótce clou tej części opracowania.

Pomimo tego, że masoreci – „dzierżyciele i przekaziciele tradycji” – pozostawili dla kolejnych pokoleń zunifikowany tekst starohebrajski, który opatrzony został znakami diakrytycznymi zastępującymi samogłoski, rekonstrukcja starożytnego odczytania Tetragramu JHWH przy ich pomocy nie jest możliwa. Powód tego jest prosty: imię יהוה, jhwh było wokalizowane na wiele różnych, niedających się pogodzić wewnętrznie sposobów.

Przystanek czwarty: świadectwo Tetragramu z innych języków

W naszym dotychczasowym rozważaniu i próbie rekonstrukcji starożytnej wymowy imienia יהוה, jhwh sięgnęliśmy do świadectw niejako z pierwszego planu – świadectw najważniejszych. Ale ponieważ na ich podstawie nie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć sprawy – być może to właśnie inne, drugoplanowe świadectwa okażą się pomocne.

O jakich drugoplanowych świadectwach tutaj myślę?

W pierwszej kolejności warto przyjrzeć się temu, jak Tetragram oddawany był w innych starożytnych językach i spisanych w nich tekstach. Innymi słowy, w jaki sposób użytkownicy tychże starożytnych języków zapisywali Tetragram na swoim podwórku. Takich świadectw jest, wbrew pozorom, wcale niemało.

Najstarsze odnalezione do tej pory źródła pisane, w których udało się zidentyfikować imię Boga Hebrajczyków to inskrypcje staroegipskie. Choć identyfikacje te wciąż są przedmiotem sporu naukowców, argumenty za obecnością Tetragramu w tychże zdają się przeważać. Na potrzebę dzisiejszego opracowania uznaję ich wiarygodność.

W świątyni boga Amona w miejscowości Soleb w starożytnej Nubii odnalezione zostały dwie, datowane na przełom XV i XIV wieku p.n.e. inskrypcje, w których obecne jest imię^[27]Lub po prostu nazwa własna, niekoniecznie rozumiana jako miano danego bóstwa czy postaci. Nazwa ta mogła być również toponimem. J-H-W (w czasach starożytnych odczytywane jako J-H-Ł).

W świątyni z czasów Ramzesa II, zlokalizowanej w Amara Zachodnim (na terenach starożytnej Nubii) odkryto inskrypcję z imieniem^[28]Lub po prostu nazwą własną, niekoniecznie rozumianą jako miano danego bóstwa czy postaci. Nazwa ta mogła być również toponimem. J-H-W lub J-H-W^Ꜣ[29]Spółgłoska /w/ w języku staroegipskim odczytywana by była jako nasze /ł/. Identyczna zasada aplikuje się do semickiej litery waw (łał), którą w czasach biblijnych wymawiano by jako nasze … Continue reading. Datowana jest ona na przełom XIV i XIII wieku p.n.e.

Z kolei w świątyni Ramzesa III, położonej w Medinet Habu w południowym Egipcie udało się zidentyfikować J-H jako potencjalne odniesienie do Boga Hebrajczyków. Datuje się ją na XII wiek p.n.e.

Wszystkie cztery powyższe inskrypcje cierpią na tę samą przypadłość, co napisy hebrajskojęzyczne. Z pisma hieroglificznego jesteśmy w stanie wywnioskować wyłącznie spółgłoski – samogłoski natomiast pozostają w sferze domysłów.

Oznacza to innymi słowy, że źródła staroegipskie nie są w stanie pomóc nam w rekonstrukcji wymowy Tetragramu.

Kolejna na naszej liście jest tak zwana Stela Meszy, czyli pochodząca z połówki IX wieku p.n.e. kamienna tablica poświęcona bóstwu Kemoszowi i opisująca zwycięstwo moabickiego władcy Meszy nad królestwem Izraela (królestwem północnym). Zapisana jest ona alfabetem fenickim, w języku moabickim – a więc w języku niezwykle bliskim do starohebrajskiego.

Na steli pojawia się czteroliterowe imię Boga Hebrajczyków – יהוה, jhwh. Pomimo faktu, że jest ona jednym z najważniejszych i najstarszych źródeł pisanych, w których zidentyfikowany został Tetragram, pozostaje ona całkowicie nieprzydatna przy rekonstrukcji starożytnej jego wymowy. Wynika to, rzecz jasna, ze spółgłoskowości alfabetu fenickiego.

Identyczna zasada aplikuje się jeszcze do kilku innych, bardzo ważnych znalezisk archeologicznych, w których zidentyfikowano imię יהוה, jhwh:

• inskrypcje z Kuntillet Ajrud (VIII wiek p.n.e.)
• inskrypcje z Khirbet el-Qom (VIII wiek p.n.e.)
• pieczęć należąca do Miqnejaw (VIII wiek p.n.e.)
• amulety z Ketef Hinnom (przełom VII i VI wieku p.n.e.)
• listy z Arad (VIII-VI wiek, większość z przełomu VII i VI wieku p.n.e.)
• listy z Lachisz (VI wiek p.n.e.)

Ciekawym świadectwem są zapisane w języku aramejskim ostrakony i papirusy z Elefantyny – wyspy na Nilu, na której w okresie Drugiej Świątyni funkcjonowała społeczność judejska wraz z własną świątynią, poświęconą Bogu Hebrajczyków. Wśród tysięcy odnalezionych na Elefantynie źródeł pisanych, datowanych w większości na V wiek p.n.e., Tetragram pojawia się wielokrotnie, ale w nieco innej, trzyliterowej wersji – יהו (jod-he-waw) oraz znacznie rzadszego יהה (jod-he-he). Gdybyśmy do pierwszego z nich podstawili (nieobecne w alfabecie) samogłoski, otrzymalibyśmy cztery potencjalne warianty wymowy: Jaho, Jahu, Jeho oraz Jehu. Drugi z kolei można odczytywać na pięć sposobów: Jaho, Jeho, Jahe, Jehe i Jeha. Wszystkie one są jednakże czysto hipotetyczne i trudno jest wyłącznie na ich podstawie wskazać jedno, nadrzędne odczytanie.

Bezdyskusyjnie najbogatszą pod względem ilości występujących w niej wariantów oddawania imienia יהוה, jhwh jest literatura spisana w języku greckim.

W Septuagincie (czyli starożytnym przekładzie Biblii hebrajskiej na grekę), w tekstach patrystycznych (pismach Ojców Kościoła z początków ery chrześcijaństwa), na amuletach z zaklęciami apotropaicznymi oraz u autorów gnostyckich odnajdujemy kilkadziesiąt (sic!) wariantów zapisu. Warto podkreślić, że ogromna ich większość pochodzi dopiero z pierwszych wieków naszej ery.

Oto niektóre z nich:

• Ἰαῶ, Iaō (Jao)
• Ἰαχώ, Iakhō (Jaho)
• Ἰαου, Iaou (Jau, Jału)
• Ἰαβἐ, Iabe (Jabe)
• Ἰαβαί, Iabai (Jabaj)
• Ἰαβάς, Iabas (Jabas)
• Ἰαωά, Iaōa (Jaoa)
• Ἰευῶ, Ieuō (Jełło)
• Ἰεωά, Ieōa (Jeoa)
• Ἰηουά, Iēoua (Jeua, Jeła)
• Ἰαουἐ, Iaoue (Jaołe)
• Ἰαουαι, Iaouai (Jałai)
• Ἰαυἐ, Iaue (Jałe)
• Ἰἀ, Ia (Ja)
• Ἰαεωβά, Iaeōba (Jaeoba)
• Ἰάων, Iaōn (Jaon)
• Ἰωά, Iōa (Joa)

Świadectwa greckie są jedynymi na naszej liście, w których samogłoski są integralną częścią zapisu i równocześnie jedynymi, w których mamy do czynienia z tak wielką ilością wariantów transkrypcji lub transliteracji.

Wariantem występującym częściej niż inne jest Ἰαῶ, Iaō (Jao)^[30]Posiada on jeszcze cztery inne opcje zapisu.. Jest on dość bliski świadectwom egipskim oraz aramejskim z Elefantyny, o których pisałem wyżej. Wiele spośród tych kilkudziesięciu opcji pojawia się wśród wszystkich źródeł wyłącznie raz.

Spróbujmy podsumować tę część dzisiejszego opracowania.

Te warianty, które są najstarsze i które potencjalnie mogłyby stanowić najlepsze źródło dla rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu, pozbawione są samogłosek, co w konsekwencji czyni je nieprzydatnymi. Z kolei te świadectwa, w których zapisie uczestniczą samogłoski, pozostają na tyle zróżnicowane i niestabilne, że na próżno szukać w nich pomocy.

Naczelny wniosek płynący ze studium tej sekcji brzmi więc następująco: świadectwo Tetragramu z innych języków jest niekonkluzywne dla rekonstrukcji wymowy Tetragramu.

Zanim przejdziemy do kolejnej części, zaznaczę jeszcze dwa istotne punkty.

Po pierwsze, możliwe wystąpienia יהוה, jhwh w tekstach zapisanych pismem klinowym są na tyle niepewne, iż w zdecydowanej większości przypadków nie są brane pod uwagę w akademickich dyskusjach nad Tetragramem. Z tego samego powodu nie są one częścią listy na Nie/biblijnym.

Po drugie, w tekstach i inskrypcjach spisywanych w różnych językach i w różnych okresach Tetragram wielokrotnie zastępowany jest zupełnie innymi formami lub słowami. W tym wpisie nie poruszam tego zagadnienia, ponieważ nie ma ono znaczenia przy próbie dotarcia do starożytnej wymowy imienia יהוה, jhwh. Wrócimy do niego jednak już w kolejnej części tej serii.

Przystanek piąty: niekonkluzywne świadectwo imion teoforycznych

Kolejną grupą świadectw drugoplanowych w naszym rozważaniu są tak zwane imiona teoforyczne.

Teoforycznymi nazywamy takie imiona, które zawierają w sobie cząstkę lub wręcz całe miano jakiegoś bóstwa. Stanowią one powszechne zjawisko w wielu kulturach świata – zarówno w tych dawnych, jak i współczesnych.

Niektóre z nich z pewnością będą wam znane:

• słowiańskie: Bożydar, Bogumiła, Władysław
• nordyckie i germańskie: Þōrsteinn, Freyja, Ingjaldr
• helleńskie: Diogenes, Demetrios, Apolonia

Co istotniejsze dla nas dzisiaj, w Starym Testamencie odnaleźć możemy zatrzęsienie tego rodzaju imion.

Część z nich zawiera odwołania do bóstw panteonu kananejskiego – należą do nich na przykład te z cząstką בעל, baʿal, „Baal, pan, władca, mąż” (np. Eszbaal, Meribbaal, Jerubbaal) czy אל, ʾēl, „El, bóg, bóstwo” (np. Iszmael, Gabriel, Lemuel).

Jednakże bezdyskusyjnie najczęstszym tropem wśród hebrajskich imion teoforycznych jest ten sięgający do Boga JHWH. Oczywiście, nie sposób wymienić tu ich wszystkich.

Być może zastanawiacie się w tej chwili, dlaczego biblijne nazwy zawierające fragment יהוה, jhwh w ogóle mogłyby mieć znaczenie przy próbie rekonstrukcji jego starożytnej wymowy.

Odpowiadam na wątpliwość: wynika to z faktu, że w przeciwieństwie do Tetragramu JHWH, którego wokalizacja – jak wykazałem wcześniej – jest niekompletna, wielowariantowa i de facto odwołuje nas do terminów zastępczych (o czym przeczytacie w kolejnej części tej serii), imiona teoforyczne z towarzyszącą im cząstką יהוה, jhwh posiadają jednolite, klarowne zestawy samogłoskowe.

Zakłada się więc, że nawet pomimo tego, że sam Tetragram JHWH został w tradycji masoreckiej niejako odseparowany, odgrodzony od standardowego wymawiania podczas odczytywania tekstu Biblii, z tych właśnie imion teoforycznych jesteśmy w stanie wyłuskać brakujące nam informacje.

Gdybyśmy przeszli w tej chwili przez wszystkie księgi Biblii hebrajskiej, wylistowali po drodze każde takie tetragramowe imię, a następnie pogrupowali je wszystkie według wariantów wokalizacji, na koniec dnia otrzymalibyśmy następujące wyniki:

Zgodnie z tym, co widzicie w powyższej tabeli, wśród wszystkich imion teoforycznych zawierających cząstkę Tetragramu odnajdujemy aż pięć wariantów wokalizacji. Innymi słowy, również i ich świadectwo okazuje się całkowicie niekonkluzywne.

Nie jesteśmy bowiem w stanie powiedzieć, że – przykładowo – najprawdopodobniejszym odczytaniem pierwszych trzech liter imienia יהוה, jhwh jest jâhû. Dlaczego? Bo to tylko jedna z możliwości. Co więcej, nie da się wyodrębnić z powyższej piątki wariantu, który można by było uznać za nadrzędny – ani na poziomie samej Masory, ani szerszej tradycji masoreckiej i piśmienniczej, ani nawet historii języka hebrajskiego oraz historii religii skupionej wokół bóstwa JHWH. Nie da się z nich również wyciągnąć średniej – niczym w matematycznym równaniu. Wspólnym mianownikiem są, rzecz jasna, spółgłoski – ale to o samogłoski w tym przypadku rozbija się cała sprawa.

Niezależnie od tego, jakich przyczyn takiego stanu rzeczy byśmy się tu dopatrywali, fakt pozostaje jeden: podobnie, jak to miało miejsce w przypadku poprzednich świadectw, hebrajskie imiona teoforyczne okazują się być nierozstrzygające w sprawie rekonstrukcji starożytnego sposobu odczytywania Tetragramu JHWH.

Cóż więc nam pozostaje?

Z dzisiejszego opracowania płynie jeden fundamentalny wniosek: na bazie tego zbioru informacji, jaki pozostawili nam po sobie masoreci oraz poprzedzający ich działalność starożytni skrybowie judejscy, nie potrafimy w pełni odczytać imienia יהוה, jhwh.

Choć trudno powiedzieć, że zachowanych do naszych czasów danych jest mało – w obliczu zadania-giganta, jakim jest rekonstrukcja starożytnej wymowy Tetragramu, okazują się one niewystarczające.

Podglebie całego problemu można ująć w kilku zasadniczych punktach.

Abdżadowość zapisu języka hebrajskiego. Podczas gdy spółgłoski pozostają niczym wyryte w kamieniu – samogłoski przenoszone są w pamięci i wraz z biegiem wieków ulegają zniekształceniom. Zjawisko spółgłoskowości alfabetu hebrajskiego jest jednocześnie pięknem i przekleństwem tego języka. Choć litery budujące Tetragram (czyli jod-he-waw-he) są nam dobrze znane i nie mamy wątpliwości co do tego, jak wymawiać każdą z nich, prawdziwą zagwozdką okazuje się próba uzupełnienia brakujących w zapisie samogłosek. Ze względu na abdżadowy (czyli niemalże wyłącznie spółgłoskowy) charakter zapisu języka starohebrajskiego, zadanie to staje się o wiele trudniejsze niż moglibyśmy oczekiwać.

Niqqud, czyli znaki diakrytyczne zastępujące samogłoski. Jednym z najważniejszych składników masoreckiego dziedzictwa są znaki wokalizacyjne, które bez naruszania struktury tekstu spółgłoskowego, mogły z powodzeniem spełnić rolę samogłosek i tym samym utrwalić jednolite odczytanie tekstu. Tak w rzeczywistości się dzieje – ale nie dla imienia יהוה, jhwh. Zależnie od tego, jaką metodę liczenia zaaplikujemy, ilość wariantów wokalizacyjnych waha się od sześciu do nawet szesnastu! Zjawisko to jest de facto sygnałem dla czytelnika, że do Tetragramu należy podejść na nieco innych zasadach.

Tetragram JHWH w innych językach i alfabetach. Choć posiłkowanie się innymi językami i dodatkowymi świadectwami nierzadko jest kluczowe dla rozwikłania jakiejś językoznawczej, starożytniczej zagwozdki, w przypadku imienia יהוה, jhwh okazuje się ono niewystarczające. Pomimo tego, że Tetragram zapisywany był w różnych językach i w różnych systemach pisma, jego jednolita, hebrajska wymowa nie przetrwała do naszych czasów.

Imiona teoforyczne. Biblia hebrajska pełna jest teoforycznych imion, w których skrywa się cząstka Tetragramu. Mimo iż są one w pełni wokalizowane, ich świadectwo pozostaje niekonkluzywne. Istnieje aż pięć różnych wariantów samogłoskowych, które są do nich dołączane. Nie zbliżają nas one do starożytnej wymowy יהוה, jhwh.

Gramatyczne mroki przeszłości. Im głębiej sięgamy w przeszłość języka hebrajskiego, tym mniej wiemy na temat paradygmatów odmiany poszczególnych części mowy (w tym czasowników, imiesłowów, rzeczowników i innych), co w konsekwencji oznacza, że jeśli zechcemy cofnąć się do czasów poprzedzających staroizraelską państwowość – nasza wiedza na temat zestawów samogłoskowych towarzyszących spółgłoskowemu zapisowi hebrajskich słów będzie po prostu znikoma. Do tego punktu jeszcze powrócimy.

Co w kolejnych częściach?

W nadchodzących wpisach w tej serii między innymi:

• wytłumaczę wam, dlaczego odczytanie „Jehowa” jest błędne,
• dowiecie się też, jakie problemy wiążą się z popularnym wariantem „Jahwe”,
• prześledzimy proces zanikania Tetragramu zarówno w piśmie, jak i w mowie w czasach biblijnych,
• rozważymy wreszcie, jakie inne tropy odczytywania imienia יהוה, jhwh są możliwe.

Przed nami jeszcze wiele fascynujących zagadnień, w ramach których będziemy bardziej i bardziej wgryzać się zarówno w sam temat Tetragramu, jak i w historię żydowskiego piśmiennictwa oraz gramatykę języka starohebrajskiego.

Źródło obrazu: ©artefacti | stock.adobe.com