Trzy miesiące temu, na cieszącym się ogromną popularnością youtube’owym kanale Szymon mówi opublikowana została apologetyczna wykładnia trudnej i kontrowersyjnej opowieści z Drugiej Księgi Królów 2:23-25 – opowieści o proroku Elizeuszu i zamordowaniu gromady dzieciaków przez dwie niedźwiedzice.

Autor materiału – Szymon Pękala – powołując się na definicje decydujących w tym ustępie starohebrajskich terminów, na problematyczność polskich przekładów Biblii oraz na kontekst historyczno-kulturowy, serwuje swoim widzom interpretację, która w swoim zamyśle ma uczynić z krwawej historii o wędrownym proroku, dzikich zwierzakach i ich nieszczęsnych ofiarach tekst łatwiejszy do strawienia i obrony.

Przedzierając się przez reakcje i komentarze followersów kanału Szymon mówi oraz szerszej twórczości internetowej Szymona, nietrudno zauważyć, że jest on przez nich obdarzony niemałym autorytetem i to nie tylko jako komentator rozmaitych problemów społecznych czy zjawisk kulturowych, ale również – jak się okazuje – jako egzegeta starohebrajskiej, biblijnej literatury.

W dzisiejszym tekście pokażę Wam, dlaczego zaprezentowana przez niego interpretacja jest błędna, a także jakie nieprawidłowości wstępne się na nią złożyły. Zachęcam Was do obejrzenia filmiku z Szymon mówi, zanim przejdziecie do dalszej części.

Opracowanie dwuczęściowe

Interpretacja Szymona Pękali zasadza się na dwóch filarach:

• Arbitralnie stwierdza, że wydane w Polsce przekłady są w tym miejscu źle przetłumaczone i że tak naprawdę w tekście oryginalnym mowa jest o agresywnych młodych facetach, którzy stanowią bezpośrednie zagrożenie dla Elizeusza.
• Powołuje się on na kontekst kulturowy i niejako obudowuje nim brutalność passusu.

Ponieważ mamy do czynienia z tematem dość wymagającym (od strony językowej, literackiej i kulturowej) i jako że w naszym kraju do tej pory nie ukazało się poświęcone mu studium, które byłoby skierowane do szerszego odbiorcy, zdecydowałem się podzielić całe opracowanie na dwie części. Dzięki temu na każde z powyższych zagadnień jestem w stanie wygospodarować wystarczającą ilość miejsca i czasu.

W części pierwszej przyjrzymy się kwestii językoznawczo-translatorskiej i odpowiemy sobie na pytanie, czy w polskich przekładach Biblii faktycznie doszło do pomyłki. W drugiej części natomiast wgryziemy się w sprawę tak zwanego kontekstu historyczno-kulturowego, który w ostatnich latach stał się kwestią coraz częściej podnoszoną w społeczności internetowej.

Chciałbym jeszcze zaznaczyć, że moje dwuczęściowe opracowanie nie stanowi krytyki twórczości czy poglądów Szymona Pękali per se, ale krytyczną odpowiedź na jeden konkretny materiał, który wyszedł spod jego skrzydeł oraz wypromowaną za jego pośrednictwem apologetyczną wykładnię opowiadania z 2 Krl 2:23-25.

Druga Księga Królów 2:23-25

Fragmentem Biblii hebrajskiej, który bierzemy dziś na warsztat jest 2 Krl 2:23-25. Opisany w jego ramach epizod z życia Elizeusza, proroka boga JHWH i następcy wielkiego profety Eliasza – choć bardzo krótki i w gruncie rzeczy pozbawiony nadzwyczaj interesujących zagadnień natury teologicznej, historycznej czy nawet językoznawczej – w polskiej i zagranicznej przestrzeni internetowej pozostaje jednym z częściej przywoływanych i przypominanych opowiadań starohebrajskich. Dlaczego? Bo zalicza się do grona tych ustępów Starego Testamentu, które mrożą krew w żyłach zilustrowanym w nich okrucieństwem i brutalnością. Przeczytajmy go razem:

Zaznaczone na czerwono słowa stanowią kluczowe ogniwa dla naszego rozważania i to właśnie o nie – można by rzec – rozbija się cała sprawa:

• נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm – „małolaty, dzieciarnia, mali chłopcy, młodzieniaszki, młokosy, wyrostki”
• מֵהֶם, mēhem – „spośród nich”
• יְלָדִים, jəlâḏîm – „dzieci, dzieciaki, chłopcy”

Zanim przejdziemy do ich dokładnego omówienia, zarysujmy sobie kontekst, w jakim umieszczona jest nasza niesławna historia.

W drodze do miasta Betel

Elizeusz, świeżo upieczony kontynuator posługi Eliasza, stawia swoje pierwsze samodzielne kroki w roli hebrajskiego proroka. Wszystko to dzieje się w obrębie tego samego rozdziału, tej samej księgi i bezpośrednio poprzedza interesujący nas dzisiaj fragment:

• W 2 Krl 2:1-14 Elizeusz jest świadkiem, jak jego mentor, Eliasz, z wielką pompą, wpośród burzy, na ognistym rydwanie i zaprzęgniętych doń ognistych rumakach frunie sobie ku niebiosom (skąd już nie wraca).
• W 2 Krl 2:15-18 bractwo lokalnych proroków w Jerychu, pomimo tłumaczeń Elizeusza, upiera się, aby rozesłać pięćdziesięciu zuchów celem odnalezienia mistrza Eliasza (ponieważ żywili nadzieję, że ostatecznie wylądował gdzieś na ziemi pod zakończeniu swej podniebnej przejażdżki).
• W 2 Krl 2:19-22, odpowiadając na uniżoną suplikę mieszkańców Jerycha, Elizeusz – za pośrednictwem zagadkowego rytuału – uzdatnia wodę z lokalnego źródła, sprowadzając tym samym błogosławieństwo i miejscowy urodzaj.

Nasza historia o rozbrykanej smarkaterii i krwiożerczych niedźwiedzicach następuje tuż po ostatnim z powyższych opowiadań. Tworzy nam się zatem bardzo wyraźny kontrast literacki.

Grupa (i to niemała!) bliżej niezidentyfikowanych małolatów wypuszcza się z miasta Betel, by ponabijać się z nowego, niekoniecznie młodego proroka oraz jego łysej łepetyny. I owszem, podkreślam „ponabijać się”, bo czasownik וַיִּתְקַלְּסוּ, wajjiṯqalləsû^[2]Forma wajjiqtol czasownika z koniugacji hitpaʿel, 3. os. l. mn. r. męskiego lub mieszanego. oznacza nie mniej i nie więcej, jak właśnie „naigrawali się, natrząsali się, kpili sobie” i absolutnie nie wskazuje na jakikolwiek przejaw fizycznej agresji, która mogłaby zagrażać prorokowi.

Trudno jest jednoznacznie zawyrokować, czy ta rozbisurmaniona, lekkomyślna dzieciarnia miała świadomość, z kogo postanowiła sobie stroić żarty. Nie wiemy również, czy młodziaki były świadome powagi sytuacji – wszak kpienie sobie z Elizeusza było jednocześnie kpieniem sobie z urzędu boskiego proroka, a to z kolei równoznaczne było z obrażeniem samego Boga Hebrajczyków, JHWH, który go wybrał i posłał do ludzi.

Wiemy natomiast, że ich nieroztropność spotyka się z najsurowszą możliwą odpowiedzią. Biblijny profeta, dzierżący w ręku władzę nad żywiołami i fauną ziemską, rzuca klątwę na całą gromadkę (czyniąc to, powołuje się na JHWH), czego bezpośrednim rezultatem jest wściekły atak dwóch niedźwiedzic, które właśnie wypadły z lasu, co – jak wiemy – ostatecznie przynosi tragiczną śmierć ponad czterdziestki spośród nieszczęsnej smarkaterii^[3]Autor nie wskazuje, jak liczna była cała ta grupa. Z tekstu wiemy jedynie, że czterdzieścioro dwoje dzieci stanowiło jakąś jej część..

Po całym zajściu Elizeusz, jak gdyby nigdy nic, umyśla sobie zmienić destynację i zamiast do starożytnego Betel, kieruje się ku Górze Karmel, pozostawiając za sobą makabryczną scenę z rozszarpanymi dzieciakami na pierwszym planie i ich straumatyzowanymi rodzinami na drugim.

Myślę, że nietrudno jest zrozumieć, dlaczego ów fragment pozostaje tak kontrowersyjny i dlaczego budzi tak głęboki niepokój. Nawet ci odrobinę mniej wrażliwi spośród nas podczas lektury 2 Krl 2:23-25 wstrzymują na chwilę oddech.

O uleganiu wpływom niespecjalistów i żonglowaniu znaczeniami słów

Stwierdzenia w rodzaju „ten werset biblijny jest źle przetłumaczony” albo „w oryginale ten fragment ma zupełnie inny sens” w mediach społecznościowych, na łamach różnych, mniej lub bardziej konfesyjnych portali czy wreszcie w przyrastającej z każdym dniem twórczości apologetycznej funkcjonują na porządku dziennym i nie zaskakują już chyba nikogo. Nie ma w tym zresztą nic złego. Zawsze jest przestrzeń na to, aby weryfikować dostępne przekłady oraz proponować nowe, lepsze, bliższe pierwotnemu brzmieniu tłumaczenia.

Problem zawiera się nie w tym, że ktoś w ogóle tego typu wyroki formułuje, ale w tym, jakie ten ktoś ma do tego kwalifikacje. Bo czy chcielibyśmy, żeby osoba nieznająca dogłębnie języka angielskiego oceniała jakość tłumaczenia tolkienowskiego Władcy Pierścieni Marii Skibniewskiej? Albo czy potraktowalibyśmy poważnie zdanie człowieka, który – choć nie ma pojęcia o grece klasycznej – kwestionuje staranność przekładów ód Pindara czy komedii Arystofanesa? Dlaczego więc tak łatwo akceptujemy identyczny schemat w przypadku Biblii?

Nie wystarczy zatknąć czerwoną chorągiewkę przy jakimś ustępie i obwieścić wszem i wobec, że tłumacze wykonali lipną robotę. Trzeba również wyjaśnić, na jakiej podstawie tak sądzimy oraz dlaczego nasza propozycja jest lepsza.

Tymczasem uzasadnienie Szymona ogranicza się do przekazania słuchaczom, że poszczególne terminy na „chłopców” (hebr. נְעָרִים, nəʿârîm), „małych” (hebr. קְטָנִים, qəṭânîm) i „dzieci” (hebr. יְלָדִים, jəlâḏîm) w różnych miejscach Biblii hebrajskiej mogą oznaczać różne rzeczy. Odbiorcy pozostawieni zostają z tą informacją tak, jakby ona sama w sobie rozwiązywała obecny tu problem.

Autor filmiku w żaden sposób nie tłumaczy, dlaczego powinniśmy posłużyć się właśnie tymi wybranymi przez niego znaczeniami i z jakiego powodu to one są słuszniejsze w omawianym fragmencie^[4]A trzeba podkreślić, że dobrane przez Szymona definicje są obiektywnie wygodniejsze, łatwiejsze do obrony. W takim układzie historia opisana w 2 Krl 2:23-25 z bestialskiej przeobraża się … Continue reading. Na podstawie jego wykładni można odnieść wrażenie, że sam fakt, że dany termin (obojętnie czy starożytny, czy nowożytny) zawiera w swoim polu semantycznym więcej niż jeden wariant znaczeniowy, uprawnia nas do całkowicie samowolnego żonglowania tymi definicjami i to w formie przypominającej szwedzki stół. Sięgamy po te potrawy, które uśmiechają się najładniej.

Otóż nie tak działają języki i nie tak pracuje się z tekstem.

Gdybym miał odgadywać zakulisowy scenariusz, powiedziałbym, że przygotowując się do kręcenia tego materiału, Szymon trafił najprawdopodobniej na zagraniczne publikacje internetowych apologetów, którzy mają w zwyczaju uprawianie identycznej żonglerki znaczeniami wyrazów bez wyłuszczania przemawiających za tym argumentów^[5]Niektórych może zdziwić, że tacy internetowi apologeci najczęściej sami nie znają języków oryginalnych Biblii (lub też mają o nich szczątkowe pojęcie, co – jak już przy różnych … Continue reading. Myślę, że to za ich sprawą Szymon uległ złudzeniu, że to wszystko jest takie proste, że dawno już wyjaśnione, że niewarte naszej uwagi i że 2 Krl 2:23-25 opowiada zupełnie inną historię, niż się na pierwszy rzut oka wydaje.

Rzecz jasna, opisana powyżej samowolka językowa jest dopiero pierwszą z kilku bolączek trawiących wyjaśnienie z kanału Szymon mówi.

נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm – „małolaty, dzieciarnia, mali chłopcy, młodzieniaszki, młokosy, wyrostki”

Występujący w wersie 23 נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm to tandem złożony z rzeczownika נְעָרִים, nəʿârîm oraz dołączonego doń przymiotnika קְטָנִים, qəṭânîm, który przyjmuje tę samą liczbę i rodzaj gramatyczny. 2 Krl 2:23 jest jedynym miejscem w całej Biblii hebrajskiej, w której tandem ten pojawia w liczbie mnogiej. We wszystkich pozostałych występuje on wyłącznie w liczbie pojedynczej^[6]Pięciokrotnie w rodzaju męskim i jeden raz w formie żeńskiej. i jako swego rodzaju językowa całość ma kolosalne znaczenie dla poprawnego rozumienia נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm w omawianej przez nas historii. Ale o tym za chwilę.

Przyjrzyjmy się najpierw rzeczownikowi נְעָרִים, nəʿârîm (w formie pojedynczej נַעַר, naʿar), którego pole semantyczne jest dość bogate i który stosowany jest w najprzeróżniejszych kontekstach. Wyrazy mu pokrewne o w zasadzie identycznym zakresie znaczeniowym odnajdujemy w fenickim i ugaryckim, a zatem w językach semickich bardzo bliskich starohebrajskiemu.

W znaczeniu bazowym i wyjściowym słowo נַעַר, naʿar to „chłopiec, młodzieniec, młodzik”. Używany jest najczęściej na określenie dorastających, kilkunastoletnich szczawików, w okresie plasującym się między dzieciństwem a dorosłością^[7]Od tej generalnej zasady zdarzają się wyjątki. Pisarze biblijni kilkukrotnie wykorzystują termin נַעַר, naʿar w odniesieniu do znacznie młodszych chłopców – w tym nawet do … Continue reading.

Stosowany bywa jako bezpośrednie przeciwieństwo hebrajskiego זָקֵן, zâqēn, „starzec”^[8]Tak na przykład w Rdz 19:4, Wj 10:9, Joz 6:21, Est 3:13, Ps 148:12, Prz 22:6, Iz 3:4-5, Jr 51:22 i Lm 2:21. oraz o wiele rzadszego, bardziej wyrafinowanego יָשִׁישׁ, jâšîš, „[człowiek] w podeszłym wieku, senior, matuzal” z Księgi Hioba^[9]Tak w Hi 29:8.. Autorom biblijnym zdarza się korzystać ze słowa נַעַר, naʿar również w sensie umniejszającym, lekceważącym lub prześmiewczym – „młokos, żółtodziób, pachołek”^[10]Por. 1 Sm 17:33, 1 Sm 17:42, 2 Sm 2:14, 2 Krl 19:6 i Iz 3:4..

Od bazowego „chłopiec, młodzieniec” odgałęzia nam się drugie najistotniejsze znaczenie tego terminu, czyli „służący, sługa, przyboczny, podwładny, giermek, paź, chłopiec (na posyłki)”. W takiej postaci נַעַר, naʿar występuje całkiem często, a o rozróżnieniu między tymi możliwymi odczytaniami w większości przypadków rozstrzyga sam kontekst.

W pierwszej części swojego filmiku – odnosząc się do wykorzystanych w 2 Krl 2:23-25 terminów – Szymon oznajmia, że „z innych wystąpień tego słowa [tj. נַעַר, naʿar] w Starym Testamencie wiemy, że w praktyce oznacza ono właśnie młodego mężczyznę od kilkunastu do trzydziestu lat”. Stwierdzenie to jest nie do wybronienia z dwóch zasadniczych powodów.

Primo, starohebrajski נַעַר, naʿar stosowany jest nawet w odniesieniu do niemowląt: w opowieści o narodzinach i cudownym uratowaniu Mojżesza przez egipską księżniczkę (Wj 2:6), w zapowiedzi przyjścia na świat mocarnego Samsona w bezdzietnej rodzinie (Sdz 13:3-5), w historii o niemowlęctwie Samuela, przyszłego proroka (1 Sm 1:21-23), przy narodzinach Ikaboda (1 Sm 4:21) oraz we fragmencie opisującym śmierć nowo narodzonego syna Dawida (2 Sm 12:15-16).

Co więcej, w dwóch z pięciu powyższych opowieści (Samson i Samuel) wyraz נַעַר, naʿar określa również chłopczyka tuż po odstawieniu go od piersi, a także chłopców odrobinę starszych – prawdopodobnie kilkulatków.

Moglibyśmy się zastanawiać, z czego wynika takie odchylenie od znaczenia bazowego i użycie נַעַר, naʿar w stosunku do dzieci o wiele młodszych niż standardowo. Być może autorom zależało na precyzyjnym wskazaniu płci bohaterów, czego nie dałoby się osiągnąć, sięgając po o wiele powszechniejszy i pojemniejszy na „dziecko”, czyli יֶלֶד, jeleḏ.

Secundo, wśród dwustu czterdziestu wystąpień słowa נַעַר, naʿar w całej Biblii hebrajskiej odnajdujemy zaledwie jeden ustęp, w którym termin ten użyty jest względem osoby starszej niż nastolatek. W Rdz 41:12 zwierzchnik podczaszych na dworze egipskiego faraona wspomina o zamkniętym w więzieniu Józefie jako נַעַר עִבְרִי, naʿar ʿiḇrî, „hebrajskim młodzieńcu”^[13]Lub: „młodym Hebrajczyku”.. Z informacji zawartych w rozdziałach 40-41 Księgi Rodzaju dowiadujemy się, że Józef miał w tym czasie dwadzieścia osiem lat^[14]Por. Rdz 40:1-23 z Rdz 41:1, Rdz 41:9-12 oraz Rdz 41:46..

Nie jest jasne, dlaczego autor odchodzi od podstawowego, pospolitego znaczenia tego słowa i używa go w stosunku do prawie trzydziestoletniego faceta. Czy נַעַר, naʿar wykorzystany jest tutaj w sensie lekceważącym, podobnie jak to ma miejsce w przypadku wspomnianych wcześniej fragmentów^[15]Tj. 1 Sm 17:33, 1 Sm 17:42, 2 Sm 2:14 i 2 Krl 19:6.? Czy jest możliwe, że w Rdz 41:12 pisarz biblijny chciał nadać wypowiedzi zwierzchnika podczaszych protekcjonalny ton? Biorąc pod uwagę fakt, że konwersacja odbywa się między dwoma wysoko postawionymi Egipcjanami (jednym z najważniejszych urzędników dworu a samym faraonem) oraz że w jej trakcie przywołana zostaje postać uwięzionego w królewskich lochach, nieszczęsnego Hebrajczyka, taki scenariusz wydaje się realny. Ale czy tak rzeczywiście było? Nie mamy narzędzi, żeby to ustalić.

Pytanie pozostaje zatem następujące: czy ów przypadek zastosowania wyrazu נַעַר, naʿar w Rdz 41:12 względem dwudziestoośmiolatka powinniśmy traktować jako rozszerzenie tego bazowego przedziału wiekowego, czy może jednak należy go rozumieć jako rodzaj odosobnionej anomalii? W mojej ocenie pojedynczy i nieoczywisty kazus jest niewystarczający, aby oprzeć na nim twierdzenie, że „w praktyce słowo to oznacza młodego mężczyznę do trzydziestu lat”.

Oczywiście to nie koniec historii. Już chwilę później Szymon formułuje kolejną opinię, która rozmija się z hebrajską rzeczywistością językową: „w Pierwszej Księdze Królewskiej tym słowem [tj. נַעַר, naʿar] określa się wojowników, naczelników plemion, które biorą udział w bitwie”.

Chodzi tutaj o passus z 1 Krl 20:13-21, w którym zrelacjonowane zostaje cudowne zwycięstwo izraelskiego króla Ahaba nad Ben-Hadadem, władcą Aramu^[16]Lub też: „władcą Syrii”.. Ben-Hadad, wrogi monarcha z Damaszku zwołuje całe swoje wojsko wraz z podległymi mu trzydziestoma dwoma królami, kawalerią oraz rydwanami, następnie rusza na Samarię^[17]W wiekach IX i VIII p.n.e., za panowania dynastii Omrydów Samaria stała się stolicą królestwa północnego – królestwa Izraela. i rozpoczyna oblężenie. Tymczasem Bóg Izraela, JHWH zwraca się do Ahaba za pośrednictwem bezimiennego proroka i obiecuje mu rychły triumf nad liczniejszym przeciwnikiem. Król – zamiast trzymać się silniejszej i bezpieczniejszej pozycji za murami miasta – ma przypuścić frontalny atak na siły Ben-Hadada. Co więcej, pierwszą linię ofensywy mają stanowić służący namiestników prowincji królestwa. Nie kawaleria, nie rydwany, nie oddział uderzeniowy – służący! Oba te niekoniecznie zdroworozsądkowe posunięcia spełniają jeden ważny cel – uwypuklenie faktu, że za zwycięstwem nad Aramejczykami stał sam Bóg JHWH.

Dlaczego piszę o tych sługach? Otóż w historii tej czterokrotnie natykamy się na konstrukcję rzeczownikową^[18]Fachowo nazywamy ją „stanem sprzężonym” albo „stanem zależnym”. Termin łaciński: status constructus. We współczesnym językoznawstwie hebrajskim: סְמִיכוּת, … Continue reading נַעֲרֵי שָׂרֵי הַמְּדִינוֹת, naʿărē śârē hamməḏînôṯ, którą tłumaczyć należy jako „służący namiestników prowincji”^[19]Lub: „podwładni namiestników okręgów”, „przyboczni zwierzchników dystryktów”..

Obecny w נַעֲרֵי שָׂרֵי הַמְּדִינוֹת, naʿărē śârē hamməḏînôṯ termin נַעַר, naʿar^[20]Tutaj w liczbie mnogiej. użyty jest w odgałęzionym od głównego pnia znaczeniu „służący, sługa, przyboczny, podwładny”, o którym wspomniałem wyżej. Stanowi on integralną część zwartej konstrukcji składniowej i większej semantycznej całości. Usiłowanie odczytania tejże struktury jako „wojowników” lub „naczelników plemion” jest absolutnie błędne.

Słów nie można sobie tak po prostu wyrywać z ich gramatycznego i literackiego kontekstu. Bo kontekst jest święty.

W materiale Szymona z analogiczną nieprawidłowością mamy do czynienia w przypadku przymiotnika קָטָן, qâṭân, „mały, młody, niewiele znaczący”^[21]Być może również: „chudy, szczupły”., pochodzącego z rdzenia קטן, qṭn (qof-tet-nun), „być małym, nieznaczącym”.

Wyrazy pokrewne odnajdujemy m.in. w akadyjskim, ugaryckim, aramejskim, syriackim, arabskim i etiopskim. Z tych ciekawszych warto wymienić: qatnu, qattanu, „chudy, szczupły, młody” w języku akadyjskim oraz قَطِىن, qaṭīn, „służący, sługa” w arabskim. W samym Starym Testamencie odnajdujemy niemało wersów, w których starohebrajski przymiotnik קָטָן, qâṭân metonimicznie odnosi się do dzieci: 1 Sm 5:9, 1 Sm 30:2, 2 Krl 23:2, 2 Krl 25:26. Ponadto, w Pieśni nad Pieśniami 8:8 natykamy się na szalenie czytelne (i dość bezceremonialne) powiązanie tego terminu^[22]Tutaj w formie żeńskiej. z bardzo młodym wiekiem:

Powołując się na wykorzystanie tego słowa do wyrażenia wieku Dawida w relacji do jego braci, Szymon popełnia poważny błąd. W takich ustępach bowiem przymiotnik קָטָן, qâṭân wprzęgnięty jest w szczególną konstrukcję gramatyczną w zdaniu (przy zastosowaniu przedimka określoności הַ, ha, a czasem również i przyimka מִן, min)^[25]We wszystkich poniższych przykładach kluczową rolę odgrywają zależności składniowe między członami zdania: „najmłodszy” – Rdz 9:24, 1 Sm 16:11, 1 Sm 17:14, 1 Krn … Continue reading, która to konstrukcja pozostaje nieobecna w 2 Krl 2:23-25, w opowieści o Elizeuszu i dwóch niedźwiedzicach mordujących gromadę dzieciaków.

A więc i w tym miejscu Szymon pudłuje. Posługując się pośpiesznym, mglistym wyjaśnieniem, rozmija się z faktycznym sensem tego przymiotnika w konkretnym kontekście literackim.

To jest dobry moment, żeby powrócić do naszego tandemu rzeczownik-przymiotnik נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm – „małolaty, dzieciarnia, mali chłopcy, młodzieniaszki, młokosy, wyrostki”.

Jak zaznaczyłem we wstępie tej części, duet ten pojawia się nie tylko w naszej historii o Elizeuszu i dwóch niedźwiedzicach w 2 Krl 2:23-25, ale jeszcze w sześciu innych miejscach w Biblii hebrajskiej:

• W 1 Sm 20:35, 1 Krl 3:7, 1 Krl 11:17, 2 Krl 5:14 i Iz 11:6 mamy נַעַר קָטָן, naʿar qâṭân, „chłopiec, małolat, młodzik” – formę l. poj. r. męskiego.
• Z kolei w 2 Krl 5:2 natykamy się na נַעֲרָה קְטָנָה, naʿărâ qəṭânâ, „dziewczynkę, młodą dziewczynę” – formę l. poj. r. żeńskiego.

Sprawą kluczową dla nas jest fakt, że w każdym z powyższych wystąpień przymiotnik קָטָן, qâṭân dookreśla rzeczownik נַעַר, naʿar w taki sposób, aby zaakcentować młody wiek i niedoświadczenie opisywanego bohatera, skontrastować go z postaciami starszymi (ale nie sędziwymi), bardziej doświadczonymi.

Przejdźmy sobie przez całą szóstkę tychże przypadków.

Fragment I. Dawid, przyszły władca Izraela, zaczyna ukrywać się przed Saulem (swoim teściem i zarazem ówcześnie panującym królem), który w obawie przed utratą tronu nastaje na jego życie. Jonatan, syn króla, pozostający w bliskiej przyjaźni z Dawidem, obmyśla plan potajemnego ostrzeżenia go przed niebezpieczeństwem ze strony Saula. W historii przedstawionej w 1 Sm 20:35-42 nieświadomym uczestnikiem podstępu Jonatana jest jego służący, młody chłopiec (hebr. נַעַר קָטֹן, naʿar qâṭōn), oddelegowany do zbierania wystrzelonych przez swego pana strzał. Dodając przymiotnik קָטֹן, qâṭōn do wyrazu נַעַר, naʿar, autor uwypukla młody wiek oraz brak bystrości umysłu sługi, dzięki którym plan Jonatana powodzi się.

Fragment II. W słynnej scenie opisanej w Pierwszej Księdze Królów młody Salomon we śnie prosi boga JHWH o roztropność w wydawaniu wyroków i umiejętność odróżniania dobra od zła. W 1 Krl 3:7, na znak pokory, mówi o sobie: „jestem [tylko] żółtodziobem”^[26]Lub: „młokosem”, „młodzikiem”, „młodym chłopakiem”, „małym chłopcem”. (hebr. וְאָנֹכִי נַעַר קָטֹן, wəʾânōḵî naʿar qâṭōn), który „nie wie, jak pełnić swoje obowiązki”^[27]Albo: „nie ma doświadczenia w rządzeniu”. (hebr. לֹא אֵדַע צֵאת וָבֹא, lōʾ ʾēḏaʿ ṣēʾṯ wâḇōʾ). W ten sposób Salomon podkreśla swoje niedoświadczenie i brak wystarczających kompetencji do sprawowania sprawiedliwych rządów. Trzy starotestamentowe wersy uderzają w ten sam ton z wykorzystaniem podobnego słownictwa: Sdz 8:20, 1 Krn 22:5 i Jr 1:6.

Fragment III. W 1 Krl 11:17 czytamy, że „Hadad wraz z grupą Edomitów należących do służby swego ojca zbiegł do Egiptu”. Zaraz po tych słowach – jeszcze w tym samym wersie – następuje niemalże marginalna nota: „Hadad był wtedy wyrostkiem”^[28]Lub: „małym chłopcem”, „młodzikiem”, „żółtodziobem”.. Podobnie jak w poprzednich przykładach, za sprawą tandemu נַעַר קָטָן, naʿar qâṭân położony zostaje nacisk na młody wiek i niedoświadczenie charakteryzowanej postaci.

Fragment IV. Naaman, zwierzchnik wojsk króla Aramu cierpi z powodu dolegliwego schorzenia skóry^[29]Imiesłów מְצֹרָע, məṣōrâʿ i powiązany z nim rzeczownik צָרַעַת, ṣâraʿaṯ to terminy nazywające nie tylko różnego rodzaju choroby skórne (niekoniecznie zaraźliwe) u … Continue reading. Od małej dziewczynki uprowadzonej z Izraela, która ostatecznie trafia na służbę do jego domu, Naaman dowiaduje się o Elizeuszu – proroku, który może mu pomóc. Kieruje się zatem do ziemi izraelskiej, a następnie postępuje według wytycznych Elizeusza. W 2 Krl 5:14 czytamy: „Wszedł więc do rzeki Jordan i zanurzył się siedem razy, zgodnie z poleceniem męża Bożego. Wtem jego ciało stało się znów niczym ciało młodego chłopca. Został oczyszczony.” „Młody chłopiec” to w oryginale נַעַר קָטֹן, naʿar qâṭōn, „młodzik, młodzieniec, mały chłopiec”. Użyty jest w tym wersie jako synonim młodości, sił witalnych i nieskalania wiekiem.

Fragment V. Wspomniana „mała dziewczynka” z tego samego opowiadania, w 2 Krl 5:2 to נַעֲרָה קְטַנָּה, naʿărâ qəṭannâ. Jej postać skontrastowana jest z sylwetką Naamana, dowódcy syryjskich wojsk, człowieka doświadczonego, wysoko postawionego i cenionego przez władcę Aramu. נַעֲרָה קְטַנָּה, naʿărâ qəṭannâ z wersu 2 i נַעַר קָטֹן, naʿar qâṭōn z wersu 14 tworzą językową parę reprezentującą młodość i niewinność.

Fragment VI. W rozdziale 11 Księgi Izajasza czytamy zapowiedź nadejścia króla z boskiego nadania, który sprowadzić ma sprawiedliwość i pokój na ziemię. W wersie 6 tegoż proroctwa padają słowa: „Wilk przycupnie przy baranku. Lampart wyciągnie się tuż obok koźlęcia. Cielak i młody lew wspólnie paść się będą. Je wszystkie prowadzać będzie mały chłopiec.” W ustępie tym nakreślona zostaje nam przed oczami sytuacja niespotykana w naturze, niemożliwa wręcz do zaistnienia. Jeśli נַעַר קָטֹן, naʿar qâṭōn oznacza „starszego nastolatka” lub też – jak chciałby tego Szymon – „młodego mężczyznę”, figura ta traci sens. Na starożytnym Bliskim Wschodzie za całkowicie naturalne uchodziło, by wypasem trzód zajmowali się młodzieńcy, dzisiejsi nastolatkowie, nierzadko najmłodsi z rodzeństwa (jak Dawid, późniejszy król). נַעַר קָטֹן, naʿar qâṭōn w Iz 11:6 kontrastuje z sytuacją standardową i określa kogoś jeszcze młodszego, słabszego – kogoś, kto w normalnych warunkach nie mógłby prowadzić zwierząt na pastwisko.

Podsumujmy tę część opracowania.

Jeśli starohebrajski termin נַעַר, naʿar oznacza „chłopca, młodzieńca, młodzika” i w praktyce stosowany jest w stosunku do młodszych i starszych nastolatków, to dostawienie doń przymiotnika קָטָן, qâṭân, „mały, młody, niewiele znaczący” albo sygnalizuje nam, że chodzi o nastolatka z tego niższego przedziału wiekowego, albo też modyfikuje rzeczownik w taki sposób, aby zakomunikować czytelnikowi, że autor biblijny ma na myśli chłopca jeszcze młodszego.^[30]Opisane wyżej kilka wystąpień rzeczownika נַעַר, naʿar na określenie chłopców-niemowląt i chłopców-kilkulatków oraz odosobnione, niejednoznaczne zastosowanie go wobec … Continue reading

Biorąc więc to wszystko pod uwagę, tandem rzeczownik-przymiotnik נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm w omawianej dziś opowieści (2 Krl 2:23-25) rozumieć należy jako:

• wariant I – zgraję młodszych nastolatków
• wariant II – dzieciaki jeszcze mniejsze

Co warto podkreślić, hebrajski biblijny oferuje tutaj dwie dodatkowe ścieżki interpretacji: albo mówimy o grupie złożonej wyłącznie z małych chłopców, albo też o grupie mieszanej, dziewczęco-chłopięcej^[31]Końcówka liczby mnogiej rodzaju męskiego -ים, -îm w języku starohebrajskim używana jest zarówno w stosunku do zbiorowości w pełni męskich, jak i mieszanych. Zasada ta tyczy się … Continue reading.

Czterdzieścioro dwoje dzieci spośród nich

W wersie 24 natrafiamy na dwa pozostałe, kluczowe dla dzisiejszego rozważania słowa:

• יְלָדִים, jəlâḏîm – „dzieci, dzieciaki, chłopcy”
• מֵהֶם, mēhem – „spośród nich”

Pochodzące ze źródłosłowu ילד, jld (jod-lamed-dalet)^[32]Rdzenie pokrewne m.in. w akadyjskim, ugaryckim, aramejskim i arabskim. starohebrajskie יְלָדִים, jəlâḏîm w znaczeniu podstawowym to po prostu „dzieci, dzieciaki, chłopcy”. Terminem tym określa się dzieci w różnym wieku: począwszy od niemowląt, poprzez rozbrykane brzdące, na młodzieńcach, nastolatkach skończywszy.

Pisarze biblijni czasem posługują się tym słowem dla wyodrębnienia „dzieci” od „mężczyzn” i „kobiet” jako zbiorowości^[33]Tak w wersach: Rdz 30:26, Rdz 32:23, Ezd 10:1, Ne 12:43.. W Rdz 33:13-14 יְלָדִים, jəlâḏîm wykorzystane zostaje do nakreślenia sytuacji, w której przychówek Jakuba to małe, słabowite i spowalniające podróż dzieciaczki.

Trzykrotnie hebrajscy poeci posiłkują się terminem יְלָדִים, jəlâḏîm na określenie potomstwa zwierząt – „młode, pisklęta”^[34]Tak w Hi 38:41, Hi 39:3 i Iz 11:7..

Wyrazu tego używa się również, gdy mowa jest o czyichś dzieciach. Jednakże wbrew temu, co Szymon sugeruje w swoim materiale, istnieje wyraźne rozróżnienie między zastosowaniem יְלָדִים, jəlâḏîm, „dzieci” w sensie „mali ludzie”, a posłużeniem się nim w znaczeniu czyjejś progenitury. W takich przypadkach bowiem autorzy starotestamentowi doklejają do słowa bazowego przyrostkowy zaimek dzierżawczy^[35]Tak w Rdz 33:1-2, Rdz 33:6-7, Wj 21:4, Wj 21:22, 2 Krl 4:1, Hi 21:11, Iz 29:23 i Lm 4:10. Słowo יְלָדִים, jəlâḏîm przyjmuje wtedy postać: יְלָדַי, jəlâḏaj – … Continue reading albo w czytelny sposób dają temu wyraz w kontekście samego fragmentu^[36]Dokładnie tak się dzieje we wszystkich ustępach, w których nie zastosowano zaimka dzierżawczego: Rdz 21:14-16, Rdz 33:5, Rdz 33:13, Rt 1:5, Rt 4:16, 2 Sm 6:23, 2 Sm 12:15-22 i Iz 8:18..

Forma liczby pojedynczej rodzaju męskiego tegoż rzeczownika (hebr. יֶלֶד, jeleḏ) w Biblii hebrajskiej oznacza zarówno „chłopca”, jak i „dziecko” (bez wskazania płci). W Koh 4:13 i Za 8:4-5 stanowi przeciwieństwo określenia זָקֵן, zâqēn, „starzec”. Podobnie jak נַעַר, naʿar, terminy יֶלֶד, jeleḏ (l. poj.) i יְלָדִים, jəlâḏîm (l. mn.) bywają stosowane w sensie umniejszającym, lekceważącym lub prześmiewczym^[37]Por. 1 Krl 12:8-11, 2 Krn 10:8-14 i Koh 4:15.. Sam יֶלֶד, jeleḏ zresztą dwukrotnie występuje jako synonim słowa נַעַר, naʿar – w Wj 2:6 i w 2 Sm 12:15-16. Co ciekawe, w obu tych fragmentach chodzi o niemowlęta, ale, rzecz jasna, trudno byłoby na tej podstawie formułować jakąkolwiek regułę.

Z kolei forma żeńska tego rzeczownika, czyli יַלְדָּה, jaldâ, „dziewczynka, dziewczyna” to termin bardzo rzadki w Starym Testamencie. W Księdze Zachariasza 8:5 wyraz ten użyty zostaje w stosunku do dziewczynek bawiących się i dokazujących na ulicach miasta. W Jl 4:3 zostaje tak nazwana dziewczyna lub dziewczynka bezdusznie sprzedana komuś za wino.

W Rdz 34:4 słowem יַלְדָּה, jaldâ określona zostaje Dina, porwana i zgwałcona przez Sychema, który niedługo później wpada na pomysł wzięcia jej sobie za żonę^[38]Warto zaznaczyć, że w tej samej historii, synonimicznie do יַלְדָּה, jaldâ autor posługuje się w stosunku do Diny terminem נַעֲרָה, naʿărâ, czyli żeńskim odpowiednikiem … Continue reading. Mimo że nie wiemy, ile dokładnie miała wtedy lat, na podstawie opowiadania z rozdziału 34 Księgi Rodzaju możemy szacować, że była młodziutką dziewczyną, prawdopodobnie nie więcej niż kilkunastoletnią, której ojciec nie zdążył jeszcze wydać za mąż^[39]Nie zapominajmy, że na starożytnym Bliskim Wschodzie dziewczynki wydawano za mąż nawet tak szybko, jak tylko pojawiło się pierwsze krwawienie, które dla ówcześnie żyjących sygnalizowało … Continue reading.

Przejdźmy dalej. Pora przyjrzeć się przyimkowi מֵהֶם, mēhem, który w tym wersie przyjmuje znaczenie „spośród nich”^[40]W hebrajskim biblijnym stanowi on złożenie skróconego wariantu przyimka מִן, min, „od, z, zaraz po, wskutek, niż, spośród” (jego znaczenie rozstrzyga się na bazie struktury … Continue reading.

Choć Szymon pomija ów przyimek w swojej interpretacji zupełnie, w istocie rzeczy stanowi on trzecie ważne ogniwo dla poprawnego zrozumienia, o jakiej grupie mowa w 2 Krl 2:23-25, tj. kogo rozszarpują przywołane przekleństwem niedźwiedzice.

מֵהֶם, mēhem, „spośród nich” stanowi swego rodzaju pomost znaczeniowy, po którym przechodzimy od tandemu נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm, „małolaty, dzieciarnia, mali chłopcy, młodzieniaszki, młokosy, wyrostki” do rzeczownika יְלָדִים, jəlâḏîm, „dzieci, dzieciaki, chłopcy”. Warto wyróżnić tu dwie kwestie.

Primo, przyimek מֵהֶם, mēhem, „spośród nich” uświadamia nam, że zamordowana czterdziestka dwójka dzieci była jedynie częścią większej czeredy szydzącej sobie z boskiego profety. Liczby te wydają się dość rozdęte, owszem, ale równocześnie nie mamy żadnego mocnego punktu odniesienia dla ich symbolicznego wymiaru^[42]W Biblii hebrajskiej taka liczba pojawia się jedynie raz – w 2 Krl 10:14, w opowiadaniu o czystce pałacowej, jakiej dokonuje Jehu, namaszczony przez Elizeusza na przyszłego władcę … Continue reading.

Secundo, przejście z נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm do יְלָדִים, jəlâḏîm zaserwowane nam w wersach 23-24 może być rozumiane dwojako:

• Albo w zamyśle autora słowo יְלָדִים, jəlâḏîm stanowi hiponim względem נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm – a więc wydziela spośród נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm grupę dzieciaków jeszcze młodszych^[43]Mój przekład odzwierciedla ten właśnie wariant rozumienia 2 Krl 2:23-25..
• Albo też oba terminy użyte są synonimicznie, a יְלָדִים, jəlâḏîm w wersie 24 tylko doprecyzowuje, kto tworzy gromadkę נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm z wersetu 23.

Pisarz mógł z powodzeniem powtórzyć któreś z tych wykorzystanych określeń^[44]Czyli zamiast נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm i później יְלָדִים, jəlâḏîm, mógł zapisać dwukrotnie נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm … Continue reading. Nie byłoby w tym zresztą nic niezwykłego, bo zarówno poeci, jak i prozaicy starohebrajscy stosują powtórzenia na porządku dziennym. A jednak w tej historii autor zadecydował, że posłuży się dwoma odrębnymi – choć bliskoznacznymi – terminami. Z tego powodu bardziej niż zasadna wydaje się próba uściślenia relacji między נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm w 2 Krl 2:23 a יְלָדִים, jəlâḏîm w 2 Krl 2:24.

Podsumowanie

O jakiej grupie ostatecznie mowa? Jeśli zbierzemy w jednym miejscu wszystkie słowa-ogniwa, ich znaczenia oraz inne obserwacje z tego opracowania i spróbujemy wydestylować z nich ostateczny wniosek, wygląda on następująco:

• wariant I – יְלָדִים, jəlâḏîm jako hiponim względem נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm – zamordowane zostają dzieciaki młodsze niż młodsze nastolatki
• wariant II – יְלָדִים, jəlâḏîm jako synonim do נְעָרִים קְטָנִים, nəʿârîm qəṭânîm – zabite przez niedźwiedzice zostają młodsze nastolatki

Czy w polskich przekładach Biblii fragment ten jest źle tłumaczony? Nie, nie mamy wystarczających powodów, by tak sądzić. Co więcej, wiedza biblistyczna, którą dysponujemy, podpowiada, że właśnie takie odczytanie, jak to zaprezentowane przeze mnie powyżej jest słuszne. Z poziomu języka oryginalnego ustęp ten jest klarowny^[45]I dlatego we wszystkich znanych mi polskich i angielskich przekładach Biblii fragment ten nie jest tłumaczony tak, jak życzyłby sobie tego Szymon i apologetyczni autorzy..

Jakie błędy popełnił Szymon? W mojej ocenie padł on ofiarą zbyt pochopnych wniosków na podstawie zapoznania się z niskiej jakości, apologetycznymi materiałami, skrobniętymi przez niespecjalistów.

Sprawą oczywistą jest, że Szymon nie wygłasza krytycznej opinii na temat polskich tłumaczeń historii z 2 Krl 2:23-25 w oparciu o swoją ekspertyzę językoznawczą, literaturoznawczą i translatorską. Robi to, bazując na cudzych wnioskach i zdając się na źródła, do których udało mu się dotrzeć (ufając zapewne, że ich autorzy wykonali solidną robotę, bo znają się na tym, o czym piszą). Problem zawiera się zatem nie w tym, czy w ogóle korzystamy z jakichś źródeł, ale jakiej jakości są to źródła.

Wśród błędów pośrednich wymienić moglibyśmy:

• samowolne żonglowanie znaczeniami słów bez uwzględnienia kontekstu literackiego oraz struktur gramatycznych, w jakich one występują
• powołanie się na zagadnienia historyczno-kulturowe, które nie znajdują potwierdzenia ani w historii, ani w kulturze, ani w literaturze hebrajskiej^[46]O tym w części drugiej tego opracowania.
• niezweryfikowanie wykorzystanych źródeł

Co w części drugiej?

W kolejnym tekście przyjrzymy się bliżej zagadnieniu kontekstu historyczno-kulturowego, na który powołuje się Szymon w swoim materiale. Odniosę się nie tylko do podniesionych przez niego punktów i argumentów, ale również pokażę Wam, jak de facto kontekst literacki (ten najbliższy oraz ten szerszy) pomaga nam w egzegezie tego passusu.

Źródło obrazu: ©Hybrid Graphics | stock.adobe.com