Posts tagged "imię własne Boga Hebrajczyków"

Dlaczego nie „Jahwe”?

Przedmiot większej kontrowersji

„Jahwe” – rozumiany jako sposób odczytywania Tetragramu JHWH – zapuścił głębokie korzenie w powszechnej świadomości w świecie Zachodu. Zagościł on na stałe nie tylko w wielu środowiskach religijnych, ale i poza nimi – w dyskursie pozawyznaniowym, w literaturze, w twórczości internetowej. Stał się on czymś na kształt obiegowej tradycji odnoszenia się do Boga Hebrajczyków.

Tradycja ta nie wzięła się zresztą znikąd. Do teraz bowiem w społeczności akademickiej, zarówno w Polsce, jak i za granicą, „Jahwe” pozostaje najbardziej rozpowszechnionym rekonstrukcyjnym wariantem Tetragramu. Ale czy słusznie?

Mam pełną świadomość, że z dokładnie tego samego powodu – to znaczy popularności wariantu „Jahwe” – dzisiejszy wpis może okazać się bardziej kontrowersyjny niż ten poprzedni (Dlaczego nie „Jehowa”?). Nie mam wątpliwości, że tradycja i przyzwyczajenie odgrywają w takich sprawach niemałą rolę.

Nie zapominajmy jednak, że „Jahwe” był i wciąż jest jedynie propozycją rekonstrukcji – nie mniej i nie więcej. Żaden obeznany z tematem hebraista czy biblista nie tylko nie może dać żadnej gwarancji, ale i nie będzie próbował uczynić z tego wariantu czegoś więcej, niż jest w rzeczywistości. A jest on właśnie propozycją rekonstruowania starożytnej wymowy Tetragramu.

„Jahwe” nie występuje nigdzie – nazwijmy to – w sposób naturalny. Nie posiadamy żadnych bezpośrednich świadectw materialnych, przemawiających za takim realizowaniem imienia יהוה, jhwh – ani w antyku, ani we wczesnym średniowieczu[1]O niekonkluzywności świadectw greckojęzycznych pisałem już tutaj oraz tutaj..

Nie chciałbym, żebyście mnie opacznie zrozumieli. Fakt, że nie mamy dostępu do świadectw czy to archeologicznych, czy tekstowych, które w sposób bezpośredni potwierdzałyby odczytanie „Jahwe”, nie czyni z niego automatycznie odczytania błędnego. Po pierwsze, nie ma sensu odwoływać się do argumentum ad ignorantiam – argumentu z niewiedzy. Po drugie, odnalezienie takiego prostolinijnego dowodu może okazać się po prostu niemożliwe, zwłaszcza ze względu na spółgłoskowy charakter zapisu języka hebrajskiego i innych języków kananejskich[2]Podłoże tego problemu opisałem szeroko tutaj..

„Skąd w takim razie bierze się to odczytanie?” – ktoś mógłby zapytać.

Otóż dochodzi się do niego ścieżką hipotetycznej rekonstrukcji. Punktem wyjścia są pewne poszlaki obecne w imionach teoforycznych[3]Tych hebrajskich, opatrzonych masorecką wokalizacją, a także tych transkrybowanych na grekę z biblijnego oryginału. oraz w skrótowcu Tetragramu. Posiłkujemy się następnie elementami gramatyki języka hebrajskiego (a ściślej rzecz ujmując – morfologią czasownika) w celu uzupełnienia reszty wokalizacji tego słowa[4]Dlaczego morfologią czasownika? Powszechnie zakłada się bowiem, że imię יהוה, jhwh jest de facto formą czasownikową 3 os. l. poj. r. męskiego grupy jiqtol z rdzenia הו”י, hwj … Continue reading. Ostatnim krokiem jest odpowiednie uargumentowanie powstałego w ten sposób „Jahwe” na poziomie samego znaczenia tego imienia w kontekście całej Biblii hebrajskiej.

Tetragram JHWH jako starożytna niewiadoma

Dzisiejszy wpis stanowi integralną część poprzednich dwóch tekstów – jest ich naturalną kontynuacją i rozbudowuje to, co zostało w nich przekazane.

W części pierwszej szeroko omówiłem problematykę związaną z Tetragramem i odpowiedziałem na pytanie, dlaczego w ogóle mamy taką trudność z odczytaniem imienia יהוה, jhwh. Całą część drugą natomiast poświęciłem „Jehowie” – bardzo popularnemu i jednocześnie całkowicie błędnemu wariantowi odczytywania Tetragramu.

W każdym z tych tekstów jest mnóstwo informacji, które mają znaczenie dla poniższego rozważania. Jeśli nie mieliście jeszcze okazji się z nimi zapoznać – serdecznie was do tego zachęcam, zanim przejdziecie dalej.

Jaką ścieżką dochodzimy do wariantu „Jahwe”?

Jak wspomniałem we wstępie, „Jahwe” jest wariantem rekonstrukcyjnym – akademicką propozycją odtworzenia starożytnej postaci Tetragramu.

Oznacza to innymi słowy, że stoi za nim pewien kilkustopniowy proces, w trakcie którego do głosu dochodzą po kolei różne źródła i świadectwa. Cały ten proces możemy podzielić na trzy zasadnicze kroki.

Krok I. „Jah” – samogłoska /a/ pod pierwszą literą Tetragramu.

Samogłoska /a/ umieszczona pod pierwszą literą imienia יהוה, jhwh – czyli literą jod – jest niejako kamieniem węgielnym całego wariantu „Jahwe”. Jest jego punktem wyjściowym.

Jaką ścieżką dochodzi się do ustalenia tejże samogłoski?

Zgodnie z linią argumentacyjną osób proponujących odczytanie „Jahwe”, wskazywanych jest w tym miejscu kilka różnych (choć niekoniecznie niezależnych od siebie) świadectw.

Po pierwsze, samogłoskę /a/ widzimy w słowie יָהּ, jâh, czyli charakterystycznym skrótowcu Tetragramu[5]Dla osób uczących się języka hebrajskiego lub po prostu zainteresowanych jego historią lub morfologią: zwróćcie uwagę na oddaną tu w transkrypcji spółgłoskę /h/. Choć sprawia ona … Continue reading. Skrótowiec ten pojawia się w Biblii hebrajskiej 49 razy w 45 wersach – w zdecydowanej większości w poetyckiej Księdze Psalmów. W niemalże połowie tych przypadków skrótowiec יָהּ, jâh występuje w powszechnie znanym zawołaniu הַלְלוּ־יָהּ, haləlû-jâh, które oznacza „chwalcie [Boga] JHWH” lub „wysławiajcie [Boga] JHWH”. W Polsce znamy je w formach „alleluja” i „halleluja”.

Po drugie, samogłoskę /a/ obserwujemy w tetragramowej cząstce w takich starohebrajskich imionach jak chociażby: עֲזַרְיָה, ʿăzarjâ, „Azarja, Azariasz”, אֵלִיָּהוּ, ʾēlijjâhû, „Elijahu, Eliasz” czy יִרְמְיָהוּ, jirməjâhû, „Jirmejahu, Jeremiasz”. Jest ona obecna również w ich greckich odpowiednikach.

Po trzecie, w greckojęzycznych rękopisach i inskrypcjach Tetragram JHWH oddawany jest z samogłoską /a/ po pierwszej spółgłosce. Dowodzą tego poniższe warianty:

  • Ἰαῶ, Iaō (Jao)
  • Ἰαχώ, Iakhō (Jaho)
  • Ἰαου, Iaou (Jau, Jału)
  • Ἰαβἐ, Iabe (Jabe)
  • Ἰαβαί, Iabai (Jabaj)
  • Ἰαβάς, Iabas (Jabas)
  • Ἰαωά, Iaōa (Jaoa)
  • Ἰαουἐ, Iaoue (Jaołe)
  • Ἰαουαι, Iaouai (Jałai)
  • Ἰαυἐ, Iaue (Jałe)
  • Ἰἀ, Ia (Ja)
  • Ἰαεωβά, Iaeōba (Jaeoba)
  • Ἰάων, Iaōn (Jaon)[6]Trzeba tutaj zaznaczyć, że poza jednym wyjątkiem, wszystkie warianty z powyższej listy pochodzą dopiero z pierwszych wieków naszej ery, w zdecydowanej większości ze środowiska wczesnego … Continue reading

Summa summarum więc, obecność samogłoski /a/ pod pierwszą literą Tetragramu[7]Chodzi o literę jod – nasze /j/. wydaje się dość ugruntowana.

Z tym założeniem i na potrzebę dalszego rozważania, pozwólmy sobie dopisać do Tetragramu יהוה, jhwh pierwszą brakującą nam samogłoskę, nazywaną z języka hebrajskiego patachem (hebr. פַּתָּח, pattâḥ). Otrzymujemy dzięki temu (wciąż niepełną) rekonstrukcję יַהוה, jahwh. Za chwilę zajmiemy się jej pozostałą częścią.

Chciałbym w tym miejscu podkreślić jeszcze jedną kwestię: obecność tej prostej, otwartej samogłoski /a/ (patach), jest warunkiem sine qua non dla reszty procesu rekonstrukcji. Innymi słowy, jeśli patach nie stoi pod pierwszą literą Tetragramu – opisane poniżej punkty nie mają żadnego znaczenia.

Krok II. Uzupełnienie brakującej wokalizacji.

No dobrze – mamy pierwszą samogłoskę w Tetragramie. Ale co nam to właściwie daje?

Zgodnie z linią argumentacji osób opowiadających się za rekonstrukcją „Jahwe”, dzięki zidentyfikowanej pierwszej samogłosce[8]Samogłosce patach, ściślej rzecz ujmując. jesteśmy w stanie uzupełnić resztę brakującej wokalizacji imienia יהוה, jhwh. To z kolei pozwala nam ustalić nie tylko jego pierwotną wymowę, ale również jego znaczenie.

Wykorzystuje się do tego celu regularność oraz przewidywalność odmiany czasowników w języku hebrajskim.

Kluczowe w tym miejscu jest następujące pytanie: w jakich formach czasownikowych pod pierwszą literą obecny jest dokładnie ten sam rodzaj samogłoski /a/ (tj. patach)?

Otóż okazuje się, że dla form czasownikowych typu jiqtol[9]Ograniczenie się w tym kontekście wyłącznie do tej grupy hebrajskich form wynika z obecności inicjalnej spółgłoski jod w Tetragramie JHWH. Odczytuje się ją jako przedrostkowy zaimek osobowy … Continue reading istnieje wyłącznie jedna jedyna koniugacja, w której pod pierwszą literą obecna jest samogłoska patach. Jest nią koniugacja hifʿil[10]O samej koniugacji hifʿil powiemy sobie jeszcze za chwilę..

W jaki sposób pomaga nam to skompletować brakujące samogłoski w יהוה, jhwh? Na scenę wchodzą wspomniane wyżej regularność oraz przewidywalność odmiany czasownika.

Jeśli założymy bowiem, że starohebrajskie imię יהוה, jhwh to faktycznie forma jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika z koniugacji hifʿil z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod) – dopisanie brakujących samogłosek nie stanowi żadnego problemu, ponieważ doskonale wiemy, jak odmieniają się czasowniki tej grupy i tej koniugacji.

Na tej podstawie możemy uzupełnić dwie pozostałe samogłoski:

  • pod spółgłoską he (drugą literą Tetragramu) należy postawić nieme szwa[11]A ściślej rzecz biorąc, powinno to być szwa złożone (chataf patach). Wyjaśniam tę kwestię w końcówce wpisu.,
  • pod spółgłoską waw (trzecią literą Tetragramu) powinno się dopisać samogłoskę segol (nasze /e/).

Dzięki temu otrzymujemy słowo z pełnym zestawem masoreckich znaków samogłoskowych. Tak właśnie powstaje wariant יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”.

Krok III. „Jahwe” – ale co to w ogóle znaczy?

Zanim odpowiemy sobie na pytanie, co oznacza wariant „Jahwe”, przystańmy na chwilę i rozjaśnijmy co nieco kwestię wspomnianych wyżej koniugacji czasownika.

W języku hebrajskim – na przestrzeni całej jego długiej historii – czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, rodzaje, tryby i aspekty[12]Przy aspektach należałoby postawić gwiazdkę, ponieważ mówimy tutaj o dużym uproszczeniu faktycznej sytuacji. W starohebrajskim systemie czasownikowym da się wylistować nawet kilkanaście … Continue reading Odmiany te grupuje się w swego rodzaju kompletne paradygmaty, które nazywamy najczęściej „koniugacjami” lub ewentualnie „binjanami”[13]Za terminem בִּנְיָנִים, binjânîm, „budynki, budowle, struktury, konstrukcje”.. W hebrajszczyźnie biblijnej wyróżnić można siedem podstawowych, a także od pięciu do nawet dziewięciu kolejnych, dość rzadkich koniugacji-binjanów[14]Ich dokładna liczba zależy od przyjętej klasyfikacji oraz zastosowanej metody liczenia. Współcześnie – w języku hebrajskim izraelskim – najczęściej mówi się o istnieniu siedmiu … Continue reading.

Każda z tych koniugacji aktywuje pole semantyczne rdzenia w pewien stały, ukierunkowany dla siebie sposób. I tak na przykład: koniugacja prosta – nazywana „qalem” lub „paʿalem” – wyraża podstawowe znaczenie czasownikowego korzenia. Jest niejako binjanem wyjściowym. Koniugacja piʿel intensyfikuje, przenosi na inny obiekt lub nawet całkowicie odwraca bazowe znaczenie hebrajskiego rdzenia[15]Tworząc w ten sposób kontronim.. Hitpaʿel z kolei nadaje rdzeniowi znaczenie między innymi strony zwrotnej oraz strony wzajemnej.

O hebrajskich binjanach, ich wyróżnikach, paradygmatach odmiany i sposobach, w jakich przepracowują one korzenie wyrazowe moglibyśmy powiedzieć tu jeszcze wiele. Ale dla naszego dzisiejszego rozważania kluczowa jest, rzecz jasna, jedna konkretna koniugacja – hifʿil. Bo to w niej – wedle założenia – występuje wariant יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”.

Czym zatem jest hifʿil? Jakie znaczenie niesie?

Hifʿil to tak zwana koniugacja kauzatywna. Krótko rzecz ujmując, oznacza to, że przynależące do niej czasowniki wyrażają wywoływanie pewnego stanu lub powodowanie wykonania pewnej czynności przez inną osobę lub rzecz. Wykonawca czynności sprawia, że ktoś inny lub coś innego staje się jakieś lub też, że ktoś inny lub coś innego realizuje daną czynność.

Niech za pierwszy przykład posłużą nam czasowniki zbudowane na tym samym rdzeniu רא”י, rʾj (resz-alef-jod): רָאָה, râʾâ i הֶרְאָה, herʾâ. Pierwszy z nich (hebr. רָאָה, râʾâ) reprezentuje koniugację prostą (wyjściową) korzenia, a jego pole semantyczne można ująć w ramach: „widział, patrzył, oglądał, zobaczył, ujrzał, dostrzegł, stwierdził”. Drugi czasownik (hebr. הֶרְאָה, herʾâ) zalicza się do omawianej koniugacji hifʿil i wyraża kauzatywność tego bazowego znaczenia – stąd „pokazał, ukazał, objawił, uzmysłowił”. Innymi słowy, „sprawił, że ktoś lub coś zobaczył kogoś lub coś”, „pozwolił komuś lub czemuś dostrzec coś”.

Podobną zależność widzimy między czasownikami z rdzenia יצ”א, jṣʾ (jod-cade-alef). W sensie podstawowym יָצָא, jâṣâʾ oznacza: „wyszedł, wydostał się, wyruszył”. W koniugacji kauzatywnej hifʿil to bazowe znaczenie zostaje przeniesione na kogoś lub coś innego – z tego powodu czasownik הוֹצִיא, hôṣîʾ to „wyprowadził, wyciągnął, wyniósł, wyjął, zmusił do wyjścia”. Czyli inaczej rzecz ujmując, „sprawił, że ktoś lub coś opuścił swoje dotychczasowe miejsce”.

Z pewnością dostrzegacie już przebijający się tutaj schemat.

Gdy identyczną zasadę zaaplikujemy do rdzenia, który widzimy w Tetragramie – czyli הו”י, hwj (he-waw-jod), „być, zaistnieć, stać się”[16]Korzeń הו”י, hwj jest starszym, bliższym językowi proto-północno-zachodniosemickiemu wariantem rdzenia הי”י, hjj (he-jod-jod). Oba niosą te sam zestaw znaczeniowy. W czasach … Continue reading – otrzymujemy czasownik koniugacji prostej הָוָה, hâwâ, „był, zaistniał, stał się” oraz czasownik w kauzatywnym binjanie hifʿil – הֶהֱוָה, hehĕwâ, „sprawił, że zaistniało, powołał do istnienia, do bytu”.

Przeskok do interesującej nas formy יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” jest już z tego miejsca prosty. Mówimy tu bowiem o 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika z grupy jiqtol, która przynależy właśnie do koniugacji kauzatywnej hifʿil. Forma ta – יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” – oznacza „[tego], który powołuje do istnienia, [tego], który sprawia, że coś istnieje lub powstaje, [tego], który powołuje do bytu”[17]Gdybyśmy natomiast formę jiqtol odczytali jako tryb jussivus, imię יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” oznaczałoby „niech powoła do istnienia, niech sprawi, że coś … Continue reading.

Zgodnie z interpretacją zwolenników wariantu „Jahwe” dokładnie takie znaczenie ma imię Boga Izraela na kartach Starego Testamentu.

Brzmi to rozsądnie, prawda?

Bóg Hebrajczyków rozumiany jako „ten, który powołuje do bytu” lub „ten, który sprawia, że coś istnieje” bez wątpienia spina się z tym, co widzimy w Biblii hebrajskiej. Intuicyjnie odczytujemy takie znaczenie jako „wszechstworzyciela, demiurga” – a w świetle tego, w jaki sposób autorzy starotestamentowi decydują się portretować Boga Izraela, w mniejszym lub większym stopniu ma to sens.

Wyjątkowością imienia יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” – wedle założenia – ma być fakt, że wskazuje ono na pewnego rodzaju metafizyczność czy abstrakcyjność czynności kreacyjnych.

Nie jest to już jedynie ten, który „stwarza” (hebr. בּוֹרֵא, bôrēʾ) świat albo ten, który „wykonuje, tworzy” (hebr. עוֹשֶׂה, ʿôśe) sklepienie i ciała niebieskie albo ten, który „lepi” (hebr. יוֹצֵר, jôṣēr) zwierzęta i człowieka z ziemi. „Jahwe” ma być swego rodzaju hiperonimem – pojęciem nadrzędnym, najszerszym. Ma być synonimem kreatora, demiurga, inicjatora bytu, spiritus movens.

Na poziomie intuicyjnym widzimy sens takiego spojrzenia na sprawy.

Problemy rekonstruowanego wariantu „Jahwe”

Ścieżka dochodzenia do rekonstrukcji „Jahwe” – choć pozornie sensowna – w rzeczywistości zawiera szereg nieścisłości i powstaje w oparciu o pewne mylne założenia wstępne.

Każdy z opisanych powyżej kroków kryje w sobie błędy argumentacyjne dość dużego kalibru, które w mojej ocenie doprowadzają ostatecznie do dyskwalifikacji całej tej rekonstrukcji.

A zatem co jest nie tak z wariantem „Jahwe”?

Analiza kroku I. Problem z samogłoską /a/ pod pierwszą literą Tetragramu

Jak zaznaczyłem wcześniej, prosta, otwarta samogłoska /a/ pojawiająca się pod pierwszą literą imienia יהוה, jhwh jest w pewnym sensie kamieniem węgielnym rekonstrukcji „Jahwe”. Jest jej bezdyskusyjnym fundamentem.

Gdybyśmy przyrównali tę sytuację do popularnej gry Jenga, kwestia wspomnianej samogłoski byłaby tym drewnianym klocuszkiem, który po usunięciu doprowadzałby do zawalenia się całej wieży – i to już na samym początku gry.

Innymi słowy, jeśli nie jesteśmy w stanie udowodnić, że po pierwszej spółgłosce Tetragramu następowała samogłoska /a/ (patach) – reszta argumentacji nie ma żadnego znaczenia. Dlaczego? Bo w całości opiera się ona właśnie na obecności tego prostego, otwartego /a/ na początku. Bez samogłoski patach nie ma koniugacji kauzatywnej hifʿil, a bez koniugacji hifʿil nie mamy wariantu „Jahwe”.

Jaki jest więc rzeczywisty obraz tej sytuacji? Czy faktycznie można stwierdzić, że pod pierwszą spółgłoską imienia יהוה, jhwh stała samogłoska patach?

Odpowiedź brzmi: dostępne nam dowody przeczą takiemu rozumowaniu.

Po pierwsze, samogłoska w tetragramowym skrótowcu יָהּ, jâh[18]Znamy go z popularnego zawołania הַלְלוּ־יָהּ, haləlû-jâh, „chwalcie [Boga] JHWH, wysławiajcie [Boga] JHWH”. nie jest tą samą samogłoską, która potrzebna jest do utworzenia wariantu יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”.

W skrótowcu יָהּ, jâh obecna jest samogłoska kamac, którą historycznie wymawiano inaczej, niż czyni się to w uproszczeniu dzisiaj. Z badań porównawczych nad fonologią języka hebrajskiego wynika, że kamac wymawiany był jak głoska mieszcząca się gdzieś pomiędzy naszymi /a/ i /o/[19]W terminologii fachowej chodzi tu o samogłoskę półotwartą tylną zaokrągloną. W międzynarodowym alfabecie fonetycznym IPA oznaczamy ją jako /ɔ/.. Kamac stanowi odrębny masorecki znak, ponieważ historycznie reprezentował samogłoskę odmienną od prostego, otwartego /a/ w postaci patachu.

Oznacza to, że skrótowiec יָהּ, jâh nie tylko nie stanowi dowodu za rekonstrukcją „Jahwe” – on wręcz jej zaprzecza.

Po drugie, samogłoska /a/ nie wynika z imion teoforycznych zawierających cząstkę Tetragramu[20]Szerzej o tego rodzaju imionach pisałem tutaj.. W tym przypadku grzechem rekonstrukcyjnym okazuje się cherrypicking, czyli wybiórcze podejście do materiału dowodowego.

Gdybyśmy w tej chwili przekopali się przez wszystkie księgi Biblii hebrajskiej, wylistowali po drodze każde takie tetragramowe imię, a następnie pogrupowali je według wariantów wokalizacji, na koniec dnia otrzymalibyśmy następujące wyniki:

WokalizacjaTranskrypcjaSamogłoska towarzysząca pierwszej literze TetragramuPrzykładowe imię hebrajskie
יוֹcholam male, /ô/יוֹכֶבֶד, jôḵeḇeḏ, „Jokebed”
יְהוֹ
יְהוּ
jəhô
jəhû
szwa ruchome, /ə/יְהוֹנָדָב, jəhônâḏâḇ, „Jehonadab”
יְהוּכַל, jəhûḵal, „Jehukal”
יָה
יָהוּ

jâhû
kamac gadol, /â/עֲזַרְיָה, ʿăzarjâ, „Azarja, Azariasz”
יְשַׁעְיָהוּ, jəšaʿjâhû, „Jeszajahu, Izajasz”

Zgodnie z tym, co widzicie w powyższej tabeli, wśród wszystkich imion teoforycznych zawierających cząstkę Tetragramu odnajdujemy pięć wariantów wokalizacji. Wśród tych pięciu wariantów możemy wyszczególnić aż trzy różne znaki samogłoskowe towarzyszące pierwszej literze Tetragramu. Co więcej, nie ma wśród nich wymaganej do rekonstrukcji יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” samogłoski patach.

Wniosek jest jasny: świadectwo imion teoforycznych nie tylko pozostaje całkowicie niekonkluzywne w kontekście wokalizacji Tetragramu (bo daje nam kilka różnych samogłosek, których nie da się pogodzić) – ale przede wszystkim nie wspiera wariantu יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”, który wymaga obecności samogłoski patach.

Po trzecie, powoływanie się na źródła greckojęzyczne pozbawione jest sensu, ponieważ ich świadectwo nie tylko okazuje się bardziej zróżnicowane, niż zakłada to argumentacja za rekonstrukcją „Jahwe” – jest ono też o wiele mniej miarodajne, niż byśmy tego oczekiwali.

Prawdą jest, że w greckojęzycznych rękopisach i inskrypcjach Tetragram JHWH bywa oddawany z samogłoską /a/ po pierwszej spółgłosce. Ale to tylko część całościowego obrazu. Okazuje się bowiem, że zaraz obok nich możemy odnaleźć transkrypcje zarówno z krótką samogłoską /e/ (epsilon), jak i długą /ē/ (etą)[21]Są to transkrypcje: (1) Ἰευῶ, Ieuō (Jełło), (2) Ἰεωά, Ieōa (Jeoa) oraz (3) Ἰηουά, Iēoua (Jeua, Jeła)..

Gdy przyjrzymy się uważnie greckim transkrypcjom imion starohebrajskich, dość szybko zobaczymy, że samogłoski (a czasem nawet i spółgłoski) są w nich nierzadko zniekształcane.

I tak na przykład: imię Jeremiasz po hebrajsku to יִרְמְיָהוּ, jirməjâhû (w wymowie uproszczonej: jirmejahu), tymczasem w greckich manuskryptach jest ono oddawane jako Ιερεμίας, jeremias. Zwróćcie uwagę, jak zmodyfikowane zostają pierwsze samogłoski: /i/ przeobraża się w /e/, a nieme szwa pod spółgoską /r/ staje się nagle dźwięcznym /e/. Samogłoska kamac z kolei – zamiast długą samogłoską /a/ lub /o/ – staje się krótkim /a/ (alfą).

Imię Izajasz to w hebrajskim oryginale יְשַׁעְיָהוּ, jəšaʿjâhû (w wymowie uproszczonej: jeszajahu). W greckojęzycznych rękopisach Starego i Nowego Testamentu oddawane jest ono w formie Ησαΐας, êsajas. Początkowa spółgłoska /j/, obecna w starohebrajskim oryginale, w greckim ekwiwalencie całkowicie zanika. Krótkie hebrajskie /ə/, stojące pod pierwszą literą, w Ησαΐας, êsajas przeobraża się w długą grecką etę, czyli /ê/. Samogłoska kamac z kolei – zamiast długą samogłoską /a/ lub /o/ – staje się krótkim /a/ (alfą).

Jednym z hebrajskich wariantów imienia Micheasz jest מִיכָיְהוּ, mîḵâjəhû (w wymowie uproszczonej: michajehu). W tradycji greckiej jest on oddawany albo jako Μιχαιας, michajas, albo Μειχαίας, mejchajas, albo Μειχαία, mejchaja. Długą hebrajską samogłoskę /î/ (chirik male) transkrybuje się w jego przypadku na dwa sposoby: jako krótkie /i/ lub wręcz jako dyftong /ej/. Samogłoska kamac z kolei – zamiast długą samogłoską /a/ lub /o/ – staje się krótkim /a/ (alfą).

Powyższe przykłady ilustrują niejednolitość transkrypcji starohebrajskich słów na język grecki. Dla naszego dzisiejszego rozważania oznacza to, że nawet w tych miejscach, gdzie w grece pojawia się samogłoska /a/ (alfa), hebrajski oryginał potrafi mieć zupełnie inną głoskę.

W jaki zatem sposób moglibyśmy podsumować wszystkie trzy omówione powyżej punkty? Jaki zasadniczy wniosek płynie z tej argumentacji?

Otóż, na podstawie dostępnych nam świadectw absolutnie nie da się stwierdzić, że pierwszą samogłoską Tetragramu JHWH było otwarte, proste /a/ (patach).

Co więcej, choć materiał dowodowy wskazuje na różnorodność wokalizowania imienia יהוה, jhwh – wariant z samogłoską patach de facto nie występuje w nim ani razu. Zaświadczone są samogłoski: /ô/ (cholam male), /ə/ (szwa ruchome) oraz /â/ (kamac gadol)[22]Historycznie wymawiany jako /ɔ/, czyli jako samogłoska półotwarta tylna zaokrąglona – mieszcząca się między naszymi /a/ oraz /o/. – ale nigdy /a/ (patach). W tym sensie dostępne nam dowody świadczą przeciwko obecności tej samogłoski pod pierwszą literą Tetragramu.

Pomimo że nie jest to jedyny problem rekonstrukcji יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”, z powodzeniem może zostać potraktowany jako problem fundamentalny.

Analiza kroku II. Problemy z identyfikacją imienia יהוה, jhwh jako formy czasownika z koniugacji kauzatywnej hifʿil

Bez samogłoski patach pod spółgłoską jod nie ma wariantu יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” – podkreśliliśmy tę kwestię już wcześniej.

Ale żeby nie kończyć naszego opracowania już w tym miejscu i móc przyjrzeć się pozostałym, nie mniej ciekawym zagadnieniom, przyjmijmy, że samogłoska /a/ (patach) została udowodniona. Na potrzebę dalszego rozważania potraktujmy ją jako punkt wyjścia.

Pojawia się zatem pytanie: przy założeniu, że pod pierwszą literą Tetragramu obecna jest samogłoska /a/, czy faktycznie jesteśmy w stanie uzupełnić resztę brakującej wokalizacji tego imienia?

Również i w tym przypadku odpowiedź jest przecząca. Składają się na to dwa zasadnicze powody.

Primo, czasownik z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod) w koniugacji kauzatywnej hifʿil nie jest poświadczony w ani jednym naszym źródle. Innymi słowy, nie mamy pewności, że forma יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”[23]Przypomnę tylko, że jest to forma 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika z grupy jiqtol, koniugacji hifʿil z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod). kiedykolwiek istniała czy to w hebrajszczyźnie biblijnej, czy w innych językach kananejskich. Możemy jedynie zakładać, że taka forma historycznie funkcjonowała.

Fakt, że w ogóle jesteśmy w stanie dyskutować o czasowniku w takiej koniugacji i prognozować, jak mogła wyglądać jego odmiana, wynika wyłącznie ze wspomnianej już regularności oraz przewidywalności fleksji czasowników w języku starohebrajskim. Nie mamy innego punktu zaczepienia do dyspozycji.

Warto zaznaczyć, że nie jest to kwestia, która sama w sobie przesądzałaby o całej sprawie. Można bowiem przyjąć hipotezę, że czasownika z tego rdzenia i tej koniugacji nie stosowano w żadnym obszarze języka właśnie ze względu na to, że był on niejako zarezerwowany dla Boga Izraela. Ale nawet wtedy trudno wyjaśnić, dlaczego na kartach Biblii hebrajskiej nawet jeden jedyny raz nie spotykamy się z jakąś inną jego formą (na przykład formą czasu przeszłego) w odniesieniu do Boga JHWH.

Secundo, nawet gdybyśmy założyli, że w czasach biblijnych czasownik z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod) mógł występować w koniugacji kauzatywnej hifʿil – nie mamy żadnej pewności ani w tym, że imię יהוה, jhwh faktycznie do tejże koniugacji przynależało, ani też w tym, że w epoce antyku jej układ samogłoskowy miał postać יַהְוֶה, jahwe.

Inaczej rzecz ujmując, uzupełnienie wokalizacji tego słowa wcale nie jest tak proste, jak zakłada się to w ramach interpretacji optującej za rekonstrukcją „Jahwe”.

„Z czego to wynika?” – ktoś mógłby zapytać.

Otóż nasza zdolność do rozróżniania między poszczególnymi koniugacjami, w jakich może występować hebrajski czasownik, jest nierozerwalnie sprzęgnięta z pozostawioną nam przez masoretów średniowieczną tradycją tekstualną. Chodzi tu przede wszystkim o system wynotowywania samogłosek na manuskrypcie biblijnym bez konieczności naruszania starożytnego zapisu spółgłoskowego[24]O tekście spółgłoskowym oraz systemie znaków samogłoskowych pisałem w dwóch poprzednich częściach tej serii..

Bez masoreckich znaków diakrytycznych tak naprawdę nie wiemy, z jakich samogłosek zbudowane były poszczególne odmiany czasownikowe. To z kolei oznacza, że potrafimy rozróżnić między jedną koniugacją hebrajską a drugą jedynie w tych przypadkach, w których rozpoznawalne jest to na poziomie samego ich zapisu spółgłoskowego. Część z tych koniugacji, owszem – zidentyfikujemy bez trudu. Wynika to z faktu, że ich spółgłoskowa postać zawiera określone cechy dystynktywne, które na taką identyfikację pozwalają. Jednakże w pozostałych przypadkach nasze ręce są związane – bo kluczowe różnice widoczne są dopiero wtedy, gdy mamy dostęp do ich układów samogłoskowych.

Z taką dokładnie zagwozdką mierzymy się przy Tetragramie JHWH. Na poziomie wyłącznie spółgłoskowym pasuje on bowiem aż do trzech różnych koniugacji czasownikowych – koniugacji qal, piʿel oraz hifʿil.

Każda z nich, rzecz jasna, nie tylko opatrzona jest innym zestawem samogłoskowym – pociąga ona za sobą również odrębne znaczenie. A przecież to właśnie te dwie kwestie są dla nas kluczowe. Chcemy wiedzieć, jak w czasach biblijnych Tetragram był wymawiany oraz co mógł oznaczać.

Tymczasem nasza zdolność do przyporządkowania imienia יהוה, jhwh do odmiany koniugacji kauzatywnej hifʿil (a to z niej bierze się wariant יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”) jest znikoma. I tyczy się to nawet scenariusza, w którym założymy, że jego pierwszą samogłoską było proste, otwarte /a/ (patach).

Żeby uchwycić wagę rysowanego tu problemu, warto przedstawić całą sprawę na osi czasu i spojrzeć na nią niejako z lotu ptaka.

Choć szacuje się, że pierwsze pełnoprawne wersje Masory – czyli żydowskiej tradycji skrybarskiej – powstały gdzieś w VI lub VII wieku n.e., nasze faktyczne materiały źródłowe zawierające opatrzony nią tekst biblijny pochodzą dopiero z X i XI stulecia n.e. Przechowajmy te liczby przez chwilę w pamięci.

Jeśli zależy nam na zrekonstruowaniu zarówno pierwotnej postaci, jak i pierwotnego znaczenia imienia Boga Hebrajczyków, powinniśmy siegnąć do samych początków – do czasów, w których bóg ten pojawia się na scenie starożytnego Bliskiego Wschodu.

I tak gwoli ścisłości: najstarsze inskrypcje, które poświadczają kult tego boga, datowane są na samą końcówkę epoki brązu na Bliskim Wschodzie – na XIV i XIII wiek p.n.e.

Oznacza to, że między pierwocinami kultu zgromadzonego wokół Boga Hebrajczyków a tradycją zapisu samogłoskowego stanowiącego integralną część Masory upływa jakieś 2100-2400 lat. To prawdziwa przepaść wieków!

Przez wszystkie te stulecia język hebrajski pozostawał żywym, ewoluującym, wiecznie zmieniającym się bytem. Przekształceniom ulegały najprzeróżniejsze jego elementy – w tym koniugacje czasownika i funkcjonujące w ich obrębie odmiany przez osoby, liczby, rodzaje, tryby i aspekty[25]Kwestię aspektowości starohebrajskiego systemu czasownikowego poruszyłem już w jednym z wcześniejszych przypisów.[26]Wiemy to wszystko na bazie badań diachronicznych języka hebrajskiego, jego przodków i jego rodzeństwa..

I nie jest to wyłącznie zdroworozsądkowe założenie czy wynik rachunku prawdopodobieństwa. Mamy bowiem niezliczoną ilość przykładów na to, jak język ten ewoluował w rozmaitych obszarach. Tyczy się to nawet tak drobnych jego cząstek jak pojedyncze spółgłoski, które przekształcały się na przestrzeni wieków. O ile więc bardziej spodziewać się tego powinniśmy po samogłoskach, które ze swojej natury są mniej stałe i które o wiele łatwiej poddają się zniekształceniom.

Dlaczego jest to dla nas ważne?

Rzecz w tym, że nie można tak po prostu wyjść z założenia – zupełnie a priori – że koniugacje hebrajskiego czasownika (wraz z odmianami w ich obrębie) nie uległy modyfikacjom przez ponad dwa tysiąclecia. Bo jest to iście utopijny scenariusz.

Nie można masoreckiej wokalizacji oprawić w ramkę niczym kolekcję wysuszonych motyli, a następnie – spakowawszy ją do plecaka – wykonać radosnego susa wehikułem czasu przeszło tysiąc lat wstecz, do okresu perskiego w Ziemi Izraela, porwać czterospółgłoskowe imię יהוה, jhwh i stamtąd cofnąć się o kolejne tysiąc lat, tym razem do końcówki epoki brązu – a więc do tego okresu, w którym na arenie starożytnego Bliskiego Wschodu debiutuje Bóg Hebrajczyków – by koniec końców próbować przyrządzić z tych wszystkich składników jednolitą, pożywną zupę.

Nie da się tego zrobić, bo owe składniki pochodzą z różnych, odległych od siebie czasów.

We wszelkich naszych analizach, spekulacjach, prognozach i dociekaniach musimy cały czas trzymać w pamięci, że podczas gdy tekst spółgłoskowy pochodzi z antyku, tak naniesiony na niego system znaków samogłoskowych jest produktem Wieków Średnich.

Wracając zatem do głównej zagwozdki w tym punkcie, fakt jest taki, że nie jesteśmy w stanie ustalić, do której z trzech możliwych koniugacji – qal, piʿel czy hifʿil – przynależało imię יהוה, jhwh. Aby to zrobić, musielibyśmy wiedzieć w pierwszej kolejności, jakie zestawy samogłoskowe przyjmowały odmiany czasownikowe w każdej z tych koniugacji, w czasach antycznych.

„Czasy antyczne” są tutaj słowem-kluczem. Pochodząca ze średniowiecza tradycja masorecka nie pomaga nam rozwikłać problemu – bo dzielą ją od epoki brązu przeszło dwa tysiąclecia.

Mało tego, nawet jeśli na potrzebę rozważania przyjęlibyśmy, że pierwszą samogłoską Tetragramu było proste, otwarte /a/ (patach), uzupełnienie reszty wokalizacji nie jest możliwe – z tego samego powodu, co powyżej. Nasza wiedza na temat odmian czasownikowych jest reprezentatywna dla zupełnie innej epoki.

Proponowane przez zwolenników rekonstrukcji „Jahwe” dopisanie brakujących samogłosek do imienia יהוה, jhwh jest zatem zabiegiem całkowicie anachronicznym. Anachronizm polega w tym przypadku na tym, że stan języka właściwy dla Wieków Średnich aplikuje się do czasów zupełnie mu odległych, nie biorąc poprawki na fakt, że każdy język jest żywym, przekształcającym się wewnętrznie tworem.

Ale to nie wszystko.

Nasza niezdolność do przypisania imienia יהוה, jhwh do którejś ze starohebrajskich koniugacji (a w konsekwencji również do uzupełnienia jego samogłosek) okazuje się jeszcze wyraźniejsza, gdy sięgniemy daleko w językową przeszłość i przyjrzymy się starożytnemu przodkowi hebrajszczyzny biblijnej – językowi proto-północno-zachodniosemickiemu[27]Obejmował on języki i dialekty na terenach Syrii, Palestyny i Transjordanii. Jest bezpośrednim protoplastą języków: ugaryckiego, aramejskiego oraz grupy kananejskiej, do której zaliczają się … Continue reading.

Interesuje nas w szczególności jego system czasowników. Chcemy wiedzieć, jak zbudowane były jego odmiany czasownikowe i jakie przybierały formy w odległych, semickich dziejach (bo to w nich debiutuje Bóg Hebrajczyków). Chcemy mieć możliwość porównania ich z formami dużo młodszymi – tymi, które znamy z języka hebrajskiego.

Ponieważ jest to temat-gigant, nie będziemy przekopywać się przez niego od deski do deski. Skupimy się na trzech kluczowych z naszej perspektywy koniugacjach (qal, piʿel oraz hifʿil) i przeanalizujemy ich formy czasownikowe (dla 3 os. l. poj. r. męskiego grupy jiqtol z korzenia הו”י, hwj), rekonstruowane przez gramatyków i językoznawców semickich.

Dla wygody i przejrzystości zagadnienia zebrałem je wszystkie w czytelną tabelę:

Koniugacja czasownikaRekonstruowane warianty formy jiqtol dla 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod) w języku proto-północno-zachodniosemickimOdpowiednik tej formy w języku hebrajskim w oparciu o tradycję masorecką
qal (paʿal)
[koniugacja prosta]
*jahłiju / *jahałijuיִהְוֶה, jihwe
piʿel
[koniugacja intensywna]
(1) *juhałłiju
(2) *jahałłiju
יְהַוֶּה, jəhawwe
hifʿil
[koniugacja kauzatywna]
(1) *jusahłiju / *jusahałiju
(2) *juhahłiju / *juhahałiju
(3) *jasahłiju / *jasahałiju
(4) *jahahłiju / *jahahałiju
יַהְוֶה, jahwe / יַהֲוֶה, jahăwe

Jeśli przyjrzymy się dokładnie rekonstruowanym wariantom w środkowej kolumnie, porównamy ze sobą trzy koniugacje (qal, piʿel i hifʿil), a następnie zestawimy je z formami właściwymi dla hebrajszczyzny biblijnej (w trzeciej kolumnie), możemy sformułować kilka ważnych obserwacji:

Obserwacja I. Pierwszą samogłoską w każdej z tych koniugacji było albo /u/, albo /a/. Nie jesteśmy w stanie stwierdzić jednoznacznie, która z nich obecna była w tym miejscu w języku proto-północno-zachodniosemickim. Możliwe jest, że formy z samogłoską /u/ były bliższe językowi protosemickiemu[28]Czyli jeszcze starszemu przodkowi języka hebrajskiego. Język protosemicki jest praprzodkiem wszystkich języków semickich, w tym języków wschodniosemickich (np. akadyjskiego i eblaickiego) oraz … Continue reading, podczas gdy te z samogłoską /a/ były młodsze i bliższe ugaryckiemu i językom kananejskim. W praktyce oznaczałoby to, że nie da się zidentyfikować, do której koniugacji przynależy dany czasownik wyłącznie na podstawie tej pierwszej samogłoski, jak sugeruje się w ramach rekonstrukcji „Jahwe”.

Obserwacja II. Na podstawie oględzin wszystkich tych form widzimy wyraźnie, że cechy dystynktywne każdej z tych trzech koniugacji ujawniają się dopiero w drugiej części słowa[29]To znaczy tej, która następuje po inicjalnej parze spółgłoska-samogłoska. Dla ułatwienia można rozdzielić te części myślnikiem: *ja-hłiju (qal, paʿal), *ja-hałłiju (piʿel), … Continue reading.

Obserwacja III. Koniugacja kauzatywna hifʿil w języku proto-północno-zachodniosemickim jest najbardziej skomplikowana pod względem morfologicznym. Wyróżnikiem tej koniugacji jest dodatek w postaci morfemu /sa/ lub /ha/[30]Wariant /ha/ pojawia się najprawdopodobniej na późniejszych etapach rozwoju języka proto-północno-zachodniosemickiego i wypiera starsze od niego /sa/. po pierwszej spółgłosce (czyli przedrostkowym zaimku osobowym) i tuż przed trójspółgłoskowym rdzeniem. W czasach języka hebrajskiego morfem ten zdążył zaniknąć całkowicie już na poziomie zapisu spółgłoskowego.

Obserwacja IV. Formy właściwe językowi starohebrajskiemu, choć w dużej mierze zachowują spółgłoskową postać swojego proto-północno-zachodniosemickiego przodka, ulegają znaczącym przeobrażeniom na poziomie samogłoskowym.

Ze wszystkich tych analiz i obserwacji płynie dla nas jeden naczelny wniosek: im głębiej sięgamy w przeszłość języka hebrajskiego (aż do jego semickich przodków), tym bardziej oddalamy się od form, które znamy z tradycji masoreckiej.

W konsekwencji tego każda próba zrekonstruowania pierwotnej, starożytnej postaci imienia יהוה, jhwh w oparciu o tę dużo późniejszą, średniowieczną tradycję jest po prostu skazana na porażkę. Nie tylko nie potrafimy rozstrzygnąć, do której z trzech możliwych koniugacji (qal, piʿel czy hifʿil) przynależał Tetragram JHWH, ale również nie mamy możliwości uzupełnienia jego samogłosek.

Analiza kroku III. „Jahwe” nie ma sensu w kontekście Księgi Wyjścia 3:1-22

Trzeci rozdział Księgi Wyjścia to jeden z najdonioślejszych ustępów w całej Biblii hebrajskiej.

Przedstawione w nim opowiadanie jest jednym z najlepiej kojarzonych biblijnych motywów, odtwarzanym niezliczoną ilość razy w sztuce – w tym również i tej popularnej. Jest opowiadaniem emanującym nieodpartym magnetyzmem swojego minimalizmu i zarazem wagi przedstawianych wydarzeń.

Rozdział ten opisuje nieoczekiwane spotkanie Mojżesza, przyszłego przywódcy Hebrajczyków z Bogiem JHWH, który postanawia ukazać się niedoszłemu księciu Egiptu pod postacią ognia płonącego w pustynnym krzewie.

Cała scena ma bardzo kameralny wymiar. Wszystko dzieje się gdzieś na suchych, górzystych, być może synajskich pustkowiach, gdzieś poza naturalnymi dla Midianitów pastwiskami. Jest Mojżesz, jest teofania Boga Izraela w gorejącym krzaku. W tle beczą sobie wypasane przez Mojżesza trzody.

Transcendentne bóstwo przywdziewa szaty ziemskiego żywiołu, aby ukazać się pogubionemu, zbitemu śmiertelnikowi. Jaki cel temu przyświeca? Mojżesz musi usłyszeć wiadomość: „wracasz do gry, mój drogi”.

Trzeba przyznać, że jest w tej scenie pewien hipnotyzujący minimalizm. Staje się on tym bardziej fascynujący, gdy uświadomimy sobie, że opisane w tym rozdziale spotkanie finalnie prowadzi do ciągu niezwykle istotnych, konstytutywnych wręcz wydarzeń dla ludu Izraela i jego przeprowadzki do ziemi ojców – Kanaanu.

Dla naszego dzisiejszego rozważania rozdział ten jest istotny z innego powodu – Tetragramu JHWH i jego znaczenia. Żaden inny fragment Biblii hebrajskiej nie poświęca imieniu יהוה, jhwh tak wiele uwagi i w tak skoncentrowanej formie.

Jak za chwilę zobaczycie, wymowa tego starotestamentowego passusu stoi w sprzeczności z odczytywaniem imienia Boga Hebrajczyków jako יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” – a więc formy jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod), która ma oznaczać „[tego], który powołuje do istnienia, [tego], który sprawia, że coś istnieje lub powstaje, [tego], który powołuje do bytu”[31]Na kartach Biblii hebrajskiej odnajdujemy jeszcze kilka innych fragmentów, w których imię Boga Izraela wiązane jest z „byciem, obecnością”, a nie „sprawianiem, że coś … Continue reading.

Zanim przeczytamy sobie cały ten rozdział, pozwólcie, że zarysuję pokrótce tło wydarzeń.

Wychowany na dworze królewskim Mojżesz pewnego razu postanawia wyjść do swoich rodaków. Ogląda ich znój i cierpienie, zadawane twardą ręką egipskich poganiaczy. Gdy dostrzega jednego z Hebrajczyków, bitego przez jakiegoś Egipcjanina, rzuca się do pomocy. Pomimo tego, że udaje mu się uratować swojego współziomka, trudno powiedzieć, żeby cały incydent kończył się happy endem. Ponure wieści o mojżeszowym delikcie rozchodzą się szybko – docierają również do uszu samego faraona. Władca wydaje wyrok na mordercę. Mojżesz jednak uprzedza fakty i ucieka z Egiptu. Przybywszy do pustynnego kraju Midianitów, po raz kolejny miesza się w nie swoją sprawę – tym razem jednak bez rozlewu krwi. Czynem tym zaskarbia sobie wdzięczność lokalnego kapłana, Reuela-Jetro, który finalnie wydaje mu swoją córkę – Syporę – za żonę. Niestety, podczas gdy Mojżesz zażywa idyllicznego, spokojnego żywota pasterza, sytuacja jego pobratymców w Egipcie pogarsza się. Ich błagania i westchnienia docierają wreszcie do uszu Boga JHWH. Ten w konsekwencji postanawia wydrzeć ich ze szponów egipskiego autokraty. Jednakże aby to zrobić, musi zburzyć Mojżeszowi jego sielskie życie wśród Midianitów.

W tym właśnie miejscu przechodzimy do trzeciego rozdziału Księgi Wyjścia.

Historia – choć rozpoczyna się zupełnie prozaicznie – już po chwili intryguje czytelnika osobliwym biegiem wydarzeń:

ג א’ וּמֹשֶׁ֗ה הָיָ֥ה רֹעֶ֛ה אֶת־צֹ֛אן יִתְרֹ֥ו חֹתְנֹ֖ו כֹּהֵ֣ן מִדְיָ֑ן וַיִּנְהַ֤ג אֶת־הַצֹּאן֙ אַחַ֣ר הַמִּדְבָּ֔ר וַיָּבֹ֛א אֶל־הַ֥ר הָאֱלֹהִ֖ים חֹרֵֽבָה׃ ב’ וַ֠יֵּרָא מַלְאַ֨ךְ יְהֹוָ֥ה אֵלָ֛יו בְּלַבַּת־אֵ֖שׁ מִתֹּ֣וךְ הַסְּנֶ֑ה וַיַּ֗רְא וְהִנֵּ֤ה הַסְּנֶה֙ בֹּעֵ֣ר בָּאֵ֔שׁ וְהַסְּנֶ֖ה אֵינֶ֥נּוּ אֻכָּֽל׃ ג’ וַיֹּ֣אמֶר מֹשֶׁ֔ה אָסֻֽרָה־נָּ֣א וְאֶרְאֶ֔ה אֶת־הַמַּרְאֶ֥ה הַגָּדֹ֖ל הַזֶּ֑ה מַדּ֖וּעַ לֹא־יִבְעַ֥ר הַסְּנֶֽה׃

Wj 3:1 Mojżesz pasał[32]Lub: „był pasterzem”. trzodę[33]Lub: (1) „stada”, (2) „owce i kozy”. swojego teścia Jetro, kapłana Midianitów. Pewnego razu poprowadził stada za[34]Lub: „na drugą stronę” (hebr. אַחַר, ʾaḥar). pustynię[35]Lub: (1) „pustkowie, odludzie”, (2) „pastwisko” (hebr. מִדְבָּר, miḏbâr). i dotarł do boskiej góry[36]Lub: (1) „góry boga”, „góry bożej”, (2) „góry bogów” (hebr. הַר הָאֱלֹהִים, har hâʾĕlōhîm)., do Chorebu[37]Hebr. חֹרֵבָה, ḥōrēḇâ. Ze względu na przyrostkowe he kierunkowe (łac. paragogicum) możliwe jest również tłumaczenie: „przybył do góry bożej, która położona była na … Continue reading. 2 Ukazał mu się tam posłaniec[38]Lub: „wysłannik, emisariusz” (hebr. מַלְאָךְ, malʾâḵ). Unikam tutaj zwyczajowego tłumaczenia „anioł” ze względu na tradycyjne, mylne konotacje, jakie może … Continue reading JHWH – w płomieniu ognia ziejącego z górskiego krzewu[39]Hebr. סְנֶה, səne. Chodzi o wrzosiec, rodzaj krzaku jeżyny.. Mojżesz zwrócił uwagę, że choć krzew ten stoi w płomieniach – nie spala się. 3 Rzekł wtedy do siebie: „Podejdę[40]Lub: „niech no się tam skieruję” (hebr. אָסֻרָה־נָּא, ʾâsurâ-nnâ). i przyjrzę się[41]Lub: „żeby przyjrzeć się”. Obecna tu konstrukcja czasownikowa cohortativus + waw + cohortativus uprawnia nas do odczytania spójnika waw jako wyrażającego cel (tzw. waw celu). W … Continue reading temu niebywałemu widokowi”. „Dlaczego ten krzak się nie wypala?” – dumał Mojżesz.

Sytuacja staje się jeszcze bardziej nietuzinkowa, gdy spośród płomieni zaczyna wydobywać się boski głos:

ג ד’ וַיַּ֥רְא יְהוָ֖ה כִּ֣י סָ֣ר לִרְאֹ֑ות וַיִּקְרָא֩ אֵלָ֨יו אֱלֹהִ֜ים מִתֹּ֣וךְ הַסְּנֶ֗ה וַיֹּ֛אמֶר מֹשֶׁ֥ה מֹשֶׁ֖ה וַיֹּ֥אמֶר הִנֵּֽנִי׃ ה’ וַיֹּ֖אמֶר אַל־תִּקְרַ֣ב הֲלֹ֑ם שַׁל־נְעָלֶ֨יךָ֙ מֵעַ֣ל רַגְלֶ֔יךָ כִּ֣י הַמָּקֹ֗ום אֲשֶׁ֤ר אַתָּה֙ עֹומֵ֣ד עָלָ֔יו אַדְמַת־קֹ֖דֶשׁ הֽוּא׃ ו’ וַיֹּ֗אמֶר אָנֹכִי֙ אֱלֹהֵ֣י אָבִ֔יךָ אֱלֹהֵ֧י אַבְרָהָ֛ם אֱלֹהֵ֥י יִצְחָ֖ק וֵאלֹהֵ֣י יַעֲקֹ֑ב וַיַּסְתֵּ֤ר מֹשֶׁה֙ פָּנָ֔יו כִּ֣י יָרֵ֔א מֵהַבִּ֖יט אֶל־הָאֱלֹהִֽים׃

Wj 3:4 Gdy JHWH zobaczył, że Mojżesz się zbliża, zawołał do niego z krzewu: „Mojżeszu! Mojżeszu!”, na co ten odpowiedział: „Jestem tutaj!”. 5 Bóg przestrzegł go: „Nie podchodź tu. Zdejmij sandały ze swoich stóp, gdyż miejsce, na którym stoisz to święta ziemia.” 6 „Jestem bogiem twojego ojca[42]W Pięcioksięgu Samarytańskim i niektórych manuskryptach Septuaginty: „bogiem twoich przodków”, „bogiem twoich ojców”., Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba” – oznajmił mu. Mojżesz skrył wówczas swoją twarz. Bał się spoglądać na Boga.

Nie trwoniąc czasu, Bóg JHWH przechodzi od razu do rzeczy i tłumaczy powód tego zaskakującego spotkania:

ג ז’ וַיֹּ֣אמֶר יְהוָ֔ה רָאֹ֥ה רָאִ֛יתִי אֶת־עֳנִ֥י עַמִּ֖י אֲשֶׁ֣ר בְּמִצְרָ֑יִם וְאֶת־צַעֲקָתָ֤ם שָׁמַ֨עְתִּי֙ מִפְּנֵ֣י נֹֽגְשָׂ֔יו כִּ֥י יָדַ֖עְתִּי אֶת־מַכְאֹבָֽיו׃ ח’ וָאֵרֵ֞ד לְהַצִּילֹ֣ו׀ מִיַּ֣ד מִצְרַ֗יִם וּֽלְהַעֲלֹתֹו֮ מִן־הָאָ֣רֶץ הַהִוא֒ אֶל־אֶ֤רֶץ טֹובָה֙ וּרְחָבָ֔ה אֶל־אֶ֛רֶץ זָבַ֥ת חָלָ֖ב וּדְבָ֑שׁ אֶל־מְקֹ֤ום הַֽכְּנַעֲנִי֙ וְהַ֣חִתִּ֔י וְהָֽאֱמֹרִי֙ וְהַפְּרִזִּ֔י וְהַחִוִּ֖י וְהַיְבוּסִֽי׃
ט’ וְעַתָּ֕ה הִנֵּ֛ה צַעֲקַ֥ת בְּנֵי־יִשְׂרָאֵ֖ל בָּ֣אָה אֵלָ֑י וְגַם־רָאִ֨יתִי֙ אֶת־הַלַּ֔חַץ אֲשֶׁ֥ר מִצְרַ֖יִם לֹחֲצִ֥ים אֹתָֽם׃ י’ וְעַתָּ֣ה לְכָ֔ה וְאֶֽשְׁלָחֲךָ֖ אֶל־פַּרְעֹ֑ה וְהֹוצֵ֛א אֶת־עַמִּ֥י בְנֵֽי־יִשְׂרָאֵ֖ל מִמִּצְרָֽיִם׃

Wj 3:7 „Wystarczająco długo patrzyłem[43]Lub: (1) „przyjrzałem się dokładnie”, (2) „dość już napatrzyłem się” (hebr. רָאֹה רָאִיתִי, râʾō râʾîṯî). na nieszczęście[44]Lub: „niedolę, ucisk, nędzę” (hebr. עֳנִי, ʿŏnî)., jakiego [doświadcza] mój lud w Egipcie. Słyszałem, jak krzyczą przed poganiaczami[45]Lub: „słyszałem ich krzyk z powodu tych, którzy poganiają ich [do pracy]”.. Znam[46]Lub: „poznałem”. ich cierpienia” – mówił
JHWH. – 8 „Zstąpiłem więc, aby wyrwać ich spod władzy Egiptu[47]Metonimicznie. Dosłownie: „z ręki Egiptu” (hebr. מִיַּד מִצְרַיִם, mijjaḏ miṣrajim). i aby wyprowadzić ich z tej ziemi do ziemi żyznej[48]Lub: „dobrej” (hebr. טוֹבָה, ṭôḇâ). i rozległej, do ziemi opływającej w mleko i miód[49]Lub: (1) „obfitującej w mleko i miód”, (2) „tryskającej mlekiem i miodem” (hebr. זָבַת חָלָב וּדְבָשׁ, zâḇaṯ ḥâlâḇ ûḏḇâš)., na tereny Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzytów[50]Septuaginta i Pięcioksiąg Samarytański po Peryzytach dodają jeszcze „Girgaszytów”., Chiwwitów i Jebuzytów. 9 Dotarło do mnie wołanie Izraelitów. Dostrzegłem udrękę, jakiej przysparzają im Egipcjanie. 10 Idź więc teraz. Posyłam cię do faraona, żebyś wyciągnął[51]Lub: „wyprowadził” (hebr. וְהוֹצֵא, wəhôṣē). mój lud – Izraelitów – z Egiptu”.

Dochodzimy do punktu kulminacyjnego naszej opowieści.

Gdy Mojżesz próbuje wymówić się od wypełnienia boskiego polecenia, Bóg Izraela zapewnia go: „będę stał u twojego boku”. Z kolei gdy usiłuje sugerować, że jego pobratymcy zażądają poznać imię boga, który go przysyła (i że jest to rzekomy problem), JHWH cierpliwie wyjaśnia, co Mojżesz ma odpowiedzieć – choć z początku robi to w dość enigmatyczny sposób:

ג יא’ וַיֹּ֤אמֶר מֹשֶׁה֙ אֶל־הָ֣אֱלֹהִ֔ים מִ֣י אָנֹ֔כִי כִּ֥י אֵלֵ֖ךְ אֶל־פַּרְעֹ֑ה וְכִ֥י אֹוצִ֛יא אֶת־בְּנֵ֥י יִשְׂרָאֵ֖ל מִמִּצְרָֽיִם׃ יב’ וַיֹּ֨אמֶר֙ כִּֽי־אֶֽהְיֶ֣ה עִמָּ֔ךְ וְזֶה־לְּךָ֣ הָאֹ֔ות כִּ֥י אָנֹכִ֖י שְׁלַחְתִּ֑יךָ בְּהֹוצִֽיאֲךָ֤ אֶת־הָעָם֙ מִמִּצְרַ֔יִם תַּֽעַבְדוּן֙ אֶת־הָ֣אֱלֹהִ֔ים עַ֖ל הָהָ֥ר הַזֶּֽה׃ יג’ וַיֹּ֨אמֶר מֹשֶׁ֜ה אֶל־הָֽאֱלֹהִ֗ים הִנֵּ֨ה אָנֹכִ֣י בָא֮ אֶל־בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵל֒ וְאָמַרְתִּ֣י לָהֶ֔ם אֱלֹהֵ֥י אֲבֹותֵיכֶ֖ם שְׁלָחַ֣נִי אֲלֵיכֶ֑ם וְאָֽמְרוּ־לִ֣י מַה־שְּׁמֹ֔ו מָ֥ה אֹמַ֖ר אֲלֵהֶֽם׃ יד’ וַיֹּ֤אמֶר אֱלֹהִים֙ אֶל־מֹשֶׁ֔ה אֶֽהְיֶ֖ה אֲשֶׁ֣ר אֶֽהְיֶ֑ה וַיֹּ֗אמֶר כֹּ֤ה תֹאמַר֙ לִבְנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל אֶֽהְיֶ֖ה שְׁלָחַ֥נִי אֲלֵיכֶֽם׃ טו’ וַיֹּאמֶר֩ עֹ֨וד אֱלֹהִ֜ים אֶל־מֹשֶׁ֗ה כֹּֽה־תֹאמַר֮ אֶל־בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵל֒ יְהוָ֞ה אֱלֹהֵ֣י אֲבֹתֵיכֶ֗ם אֱלֹהֵ֨י אַבְרָהָ֜ם אֱלֹהֵ֥י יִצְחָ֛ק וֵאלֹהֵ֥י יַעֲקֹ֖ב שְׁלָחַ֣נִי אֲלֵיכֶ֑ם זֶה־שְּׁמִ֣י לְעֹלָ֔ם וְזֶ֥ה זִכְרִ֖י לְדֹ֥ר דֹּֽר׃

Wj 3:11 „Ale kim ja jestem, żeby chodzić do faraona i wyprowadzać Izraelitów z Egiptu?” – wymawiał się Mojżesz. 12 Bóg na to: „Bo ja jestem z tobą[52]Czasownik „jestem” (hebr. אֶהְיֶה, ʾehje) wyrażony jest tutaj formą jiqtol, która wskazuje najczęściej na: (1) czynność lub stan trwający w obecnej chwili (czasem … Continue reading. A znakiem, że to ja cię posyłam, będzie dla ciebie to: gdy wyprowadzisz lud z Egiptu, będziecie oddawać cześć[53]Lub: (1) „będziecie służyć”, (2) „będziecie chwalić” (hebr. תַּעַבְדוּן, taʿaḇḏûn). Być może chodzi tu o czynność punktową: „oddacie … Continue reading Bogu na tej górze”. 13 Mojżesz odparł wówczas: „Przychodzę do Izraelitów i mówię im: „Bóg waszych przodków[54]Lub: „ojców” (hebr. אֲבוֹתֵיכֶם, ʾăḇôṯēḵem). przysłał mnie do was”. A oni na to: „A jak mu na imię?” Co mam im wtedy odpowiedzieć?” 14 „Jestem, który jestem[55]Hebr. אֶהְיֶה אֲשֶׁר אֶהְיֶה, ʾehje ʾăšer ʾehje. Również i w tym przypadku użyte są formy jiqtol. W hebrajszczyźnie biblijnej używa się ich najczęściej na … Continue reading. Takiej odpowiedzi udzielisz Izraelitom: Jestem przysłał mnie do was” – wyjaśniał Bóg Mojżeszowi. 15 „Powiesz im następująco: „Przysyła mnie JHWH – bóg waszych przodków[56]Lub: „ojców” (hebr. אֲבוֹתֵיכֶם, ʾăḇôṯēḵem)., Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba. Takie jest moje imię na całą wieczność i tak zostanę zapamiętany na pokolenia” – tłumaczył dalej Bóg.

Odpowiedziawszy na wszelkie mojżeszowe wątpliwości i wymówki, Bóg Izraela ponawia swoje polecenie i rozrysowuje byłemu księciu Egiptu, jak mają się potoczyć dalsze wydarzenia:

ג טז’ לֵ֣ךְ וְאָֽסַפְתָּ֞ אֶת־זִקְנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֗ל וְאָמַרְתָּ֤ אֲלֵהֶם֙ יְהוָ֞ה אֱלֹהֵ֤י אֲבֹֽתֵיכֶם֙ נִרְאָ֣ה אֵלַ֔י אֱלֹהֵ֧י אַבְרָהָ֛ם יִצְחָ֥ק וְיַעֲקֹ֖ב לֵאמֹ֑ר פָּקֹ֤ד פָּקַ֨דְתִּי֙ אֶתְכֶ֔ם וְאֶת־הֶעָשׂ֥וּי לָכֶ֖ם בְּמִצְרָֽיִם׃ יז’ וָאֹמַ֗ר אַעֲלֶ֣ה אֶתְכֶם֮ מֵעֳנִ֣י מִצְרַיִם֒ אֶל־אֶ֤רֶץ הַֽכְּנַעֲנִי֙ וְהַ֣חִתִּ֔י וְהָֽאֱמֹרִי֙ וְהַפְּרִזִּ֔י וְהַחִוִּ֖י וְהַיְבוּסִ֑י אֶל־אֶ֛רֶץ זָבַ֥ת חָלָ֖ב וּדְבָֽשׁ׃ יח’ וְשָׁמְע֖וּ לְקֹלֶ֑ךָ וּבָאתָ֡ אַתָּה֩ וְזִקְנֵ֨י יִשְׂרָאֵ֜ל אֶל־מֶ֣לֶךְ מִצְרַ֗יִם וַאֲמַרְתֶּ֤ם אֵלָיו֙ יְהוָ֞ה אֱלֹהֵ֤י הָֽעִבְרִיִּים֙ נִקְרָ֣ה עָלֵ֔ינוּ וְעַתָּ֗ה נֵֽלֲכָה־נָּ֞א דֶּ֣רֶךְ שְׁלֹ֤שֶׁת יָמִים֙ בַּמִּדְבָּ֔ר וְנִזְבְּחָ֖ה לַֽיהוָ֥ה אֱלֹהֵֽינוּ׃ יט’ וַאֲנִ֣י יָדַ֔עְתִּי כִּ֠י לֹֽא־יִתֵּ֥ן אֶתְכֶ֛ם מֶ֥לֶךְ מִצְרַ֖יִם לַהֲלֹ֑ךְ וְלֹ֖א בְּיָ֥ד חֲזָקָֽה׃ כ’ וְשָׁלַחְתִּ֤י אֶת־יָדִי֙ וְהִכֵּיתִ֣י אֶת־מִצְרַ֔יִם בְּכֹל֙ נִפְלְאֹתַ֔י אֲשֶׁ֥ר אֶֽעֱשֶׂ֖ה בְּקִרְבֹּ֑ו וְאַחֲרֵי־כֵ֖ן יְשַׁלַּ֥ח אֶתְכֶֽם׃ כא’ וְנָתַתִּ֛י אֶת־חֵ֥ן הָֽעָם־הַזֶּ֖ה בְּעֵינֵ֣י מִצְרָ֑יִם וְהָיָה֙ כִּ֣י תֵֽלֵכ֔וּן לֹ֥א תֵלְכ֖וּ רֵיקָֽם׃ כב’ וְשָׁאֲלָ֨ה אִשָּׁ֤ה מִשְּׁכֶנְתָּהּ֙ וּמִגָּרַ֣ת בֵּיתָ֔הּ כְּלֵי־כֶ֛סֶף וּכְלֵ֥י זָהָ֖ב וּשְׂמָלֹ֑ת וְשַׂמְתֶּ֗ם עַל־בְּנֵיכֶם֙ וְעַל־בְּנֹ֣תֵיכֶ֔ם וְנִצַּלְתֶּ֖ם אֶת־מִצְרָֽיִם׃

Wj 3:16 „Idź więc, zbierz starszyznę Izraela i przekaż im: „Ukazał mi się JHWH – bóg waszych przodków[57]Lub: „ojców” (hebr. אֲבוֹתֵיכֶם, ʾăḇôṯēḵem)., Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba. To są jego słowa: „Przypatrzyłem się dokładnie wam i krzywdom, jakich doznaliście[58]Dosłownie: „temu, co czyniono wam” (hebr. וְאֵת־הֶעָשׂוּי, wəʾēṯ-heʿâśûj). w Egipcie. 17 Postanowiłem, że wyciągnę was z niedoli egipskiej i zabiorę do ziemi Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzytów[59]Podobnie jak w wersie 8, Septuaginta i Pięcioksiąg Samarytański po Peryzytach dodają jeszcze „Girgaszytów”., Chiwwitów i Jebuzytów – do ziemi opływającej w mleko i miód[60]Lub: (1) „obfitującej w mleko i miód”, (2) „tryskającej mlekiem i miodem” (hebr. זָבַת חָלָב וּדְבָשׁ, zâḇaṯ ḥâlâḇ ûḏḇâš).. Gdy cię wysłuchają[61]Lub: „gdy wysłuchają tego, co masz do powiedzenia” (hebr. וְשָׁמְעוּ לְקֹלֶךָ, wəšâməʿû ləqōleḵâ)., pójdziecie razem do króla Egiptu i oznajmicie mu: „JHWH, Bóg Hebrajczyków spotkał się z nami niespodziewanie[62]Lub: „nawiedził nas nieoczekiwanie” (hebr. נִקְרָה עָלֵינוּ, niqrâ ʿâlēnu). Pięcioksiąg Samarytański – zamiast נִקְרָה עָלֵינוּ, niqrâ … Continue reading. Dlatego teraz – za twoją zgodą – chcielibyśmy wybrać się w trzydniową podróż na pustynię, żeby złożyć ofiary JHWH, naszemu Bogu”. 19 Ale ja wiem, że król egipski nie pozwoli wam pójść. Będzie musiał zostać nakłoniony do tego siłą[63]Dosłownie: „silną ręką” (hebr. בְּיָד חֲזָקָה, bəjâḏ ḥăzâqâ). Możliwe, że jest to idiomatyczne wyrażenie w języku starohebrajskim.. 20 Dlatego wyciągnę rękę i uderzę w Egipt, sprowadzając nań wszystkie moje zadziwiające cuda[64]Autor używa tutaj terminu נִפְלָאוֹת, nip̄lâʾôṯ, który może mieć zarówno pozytywne, jak negatywne konotacje. W tym przypadku, rzecz jasna, „zadziwiające cuda” są … Continue reading. Wtedy król was wypuści. 21 Natomiast co do samych Egipcjan: sprawię, że będą traktować ten lud przychylnie[65]Lub: „sprawię, że będą łaskawie spoglądać na ten lud” (hebr. וְנָתַתִּי אֶת־חֵן הָעָם־הַזֶּה בְּעֵינֵי מִצְרַיִם, wənâṯattî … Continue reading. Dlatego gdy będziecie odchodzić – wasze ręce nie będą puste. 22 Każda [hebrajska] kobieta poprosi swoją [egipską] sąsiadkę oraz tę, która pomieszkuje w jej domu o ozdoby ze srebra[66]Lub: „sprzęty srebrne” (hebr. כְּלֵי־כֶּסֶף, klē-kesep̄)., ozdoby ze złota[67]Lub: „sprzęty złote” (hebr. כְּלֵי־זָהָב, klē-zâhâḇ)., a także o szaty – włożycie je na swoich synów i córki. Tak złupicie[68]Lub: „ograbicie, obrabujecie” (hebr. וְנִצַּלְתֶּם, wəniṣṣaltem). Egipt”.

W ten sposób kończy się trzeci rozdział Księgi Wyjścia.

Zależało mi na tym, abyście mieli szansę uchwycić jego pełen kontekst oraz rozłożone w nim akcenty. Najważniejsze dla nas słowa padają w wersach 11-15. To w nich Bóg Hebrajczyków tłumaczy Mojżeszowi, jakim imieniem ma przedstawić go Izraelitom. Równolegle do tego – na bazie prowadzonej narracji – pisarz biblijny próbuje wykazać swoim słuchaczom i czytelnikom, że imię יהוה, jhwh należy semantycznie powiązać z „byciem, istnieniem, trwaniem” – nie ze „stwarzaniem, powoływaniem do bytu, sprawianiem, że coś zaistnieje”.

Spójrzmy na ten fragment raz jeszcze.

Kolorem czerwonym zaznaczyłem miejsce, w którym występuje Tetragram, natomiast niebieskim formy czasownikowe, które – zgodnie z intencją autora – mają za zadanie objaśnić znaczenie imienia יהוה, jhwh.

ג יא’ וַיֹּ֤אמֶר מֹשֶׁה֙ אֶל־הָ֣אֱלֹהִ֔ים מִ֣י אָנֹ֔כִי כִּ֥י אֵלֵ֖ךְ אֶל־פַּרְעֹ֑ה וְכִ֥י אֹוצִ֛יא אֶת־בְּנֵ֥י יִשְׂרָאֵ֖ל מִמִּצְרָֽיִם׃ יב’ וַיֹּ֨אמֶר֙ כִּֽי־אֶֽהְיֶ֣ה עִמָּ֔ךְ וְזֶה־לְּךָ֣ הָאֹ֔ות כִּ֥י אָנֹכִ֖י שְׁלַחְתִּ֑יךָ בְּהֹוצִֽיאֲךָ֤ אֶת־הָעָם֙ מִמִּצְרַ֔יִם תַּֽעַבְדוּן֙ אֶת־הָ֣אֱלֹהִ֔ים עַ֖ל הָהָ֥ר הַזֶּֽה׃ יג’ וַיֹּ֨אמֶר מֹשֶׁ֜ה אֶל־הָֽאֱלֹהִ֗ים הִנֵּ֨ה אָנֹכִ֣י בָא֮ אֶל־בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵל֒ וְאָמַרְתִּ֣י לָהֶ֔ם אֱלֹהֵ֥י אֲבֹותֵיכֶ֖ם שְׁלָחַ֣נִי אֲלֵיכֶ֑ם וְאָֽמְרוּ־לִ֣י מַה־שְּׁמֹ֔ו מָ֥ה אֹמַ֖ר אֲלֵהֶֽם׃ יד’ וַיֹּ֤אמֶר אֱלֹהִים֙ אֶל־מֹשֶׁ֔ה אֶֽהְיֶ֖ה אֲשֶׁ֣ר אֶֽהְיֶ֑ה וַיֹּ֗אמֶר כֹּ֤ה תֹאמַר֙ לִבְנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל אֶֽהְיֶ֖ה שְׁלָחַ֥נִי אֲלֵיכֶֽם׃ טו’ וַיֹּאמֶר֩ עֹ֨וד אֱלֹהִ֜ים אֶל־מֹשֶׁ֗ה כֹּֽה־תֹאמַר֮ אֶל־בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵל֒ יְהוָ֞ה אֱלֹהֵ֣י אֲבֹתֵיכֶ֗ם אֱלֹהֵ֨י אַבְרָהָ֜ם אֱלֹהֵ֥י יִצְחָ֛ק וֵאלֹהֵ֥י יַעֲקֹ֖ב שְׁלָחַ֣נִי אֲלֵיכֶ֑ם זֶה־שְּׁמִ֣י לְעֹלָ֔ם וְזֶ֥ה זִכְרִ֖י לְדֹ֥ר דֹּֽר׃

Wj 3:11 „Ale kim ja jestem, żeby chodzić do faraona i wyprowadzać Izraelitów z Egiptu?” – wymawiał się Mojżesz. 12 Bóg na to: „Bo ja jestem z tobą[69]Czasownik „jestem” (hebr. אֶהְיֶה, ʾehje) wyrażony jest tutaj formą jiqtol, która wskazuje najczęściej na: (1) czynność lub stan trwający w obecnej chwili (czasem … Continue reading. A znakiem, że to ja cię posyłam, będzie dla ciebie to: gdy wyprowadzisz lud z Egiptu, będziecie oddawać cześć[70]Lub: (1) „będziecie służyć”, (2) „będziecie chwalić” (hebr. תַּעַבְדוּן, taʿaḇḏûn). Być może chodzi tu o czynność punktową: „oddacie … Continue reading Bogu na tej górze”. 13 Mojżesz odparł wówczas: „Przychodzę do Izraelitów i mówię im: „Bóg waszych przodków[71]Lub: „ojców” (hebr. אֲבוֹתֵיכֶם, ʾăḇôṯēḵem). przysłał mnie do was”. A oni na to: „A jak mu na imię?” Co mam im wtedy odpowiedzieć?” 14Jestem, który jestem[72]Hebr. אֶהְיֶה אֲשֶׁר אֶהְיֶה, ʾehje ʾăšer ʾehje. Również i w tym przypadku użyte są formy jiqtol. W hebrajszczyźnie biblijnej używa się ich najczęściej na … Continue reading. Takiej odpowiedzi udzielisz Izraelitom: Jestem przysłał mnie do was” – wyjaśniał Bóg Mojżeszowi. 15 „Powiesz im następująco: „Przysyła mnie JHWH – bóg waszych przodków[73]Lub: „ojców” (hebr. אֲבוֹתֵיכֶם, ʾăḇôṯēḵem)., Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba. Takie jest moje imię na całą wieczność i tak zostanę zapamiętany na pokolenia” – tłumaczył dalej Bóg.

Wszystkie zaznaczone na niebiesko formy („jestem” i „jestem, który jestem” w tłumaczeniu) to czasowniki z odmiany jiqtol 1 os. l. poj. r. męskiego lub żeńskiego koniugacji prostej (qal, paʿal) z rdzenia הי”י, hjj (he-jod-jod), oznaczającego „być, istnieć, stawać się”.

Clou całej sprawy zawiera się w tym, że w celu objaśnienia znaczenia imienia יהוה, jhwh pisarz biblijny wykorzystuje formy z koniugacji prostej (czyli zaznaczone wyżej „jestem, trwam, będę”), a nie koniugacji kauzatywnej hifʿil („powołuję do bytu, sprawiam, że coś istnieje”). Dokładnie taką sytuację spodziewalibyśmy się tu zobaczyć, gdyby starożytni Hebrajczycy faktycznie rozumieli Tetragram jako przynależący do koniugacji kauzatywnej hifʿil (יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” – „[ten], który powołuje do istnienia, [ten], który sprawia, że coś istnieje lub powstaje, [ten], który powołuje do bytu”).

Innymi słowy, autor Księgi Wyjścia stara się spiąć imię Boga Hebrajczyków z rdzeniem הי”י, hjj (he-jod-jod), oznaczającym „bycie, istnienie, stawanie się” w czasach hebrajskiego biblijnego. Stara się zasugerować, że imię יהוה, jhwh to forma jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod), który jest starszym wariantem wspomnianego przed chwilą korzenia הי”י, hjj (he-jod-jod) – z tym samym polem znaczeniowym. Jeśli pójdziemy tą ścieżką rozumowania i weźmiemy pod uwagę klarowną intencję pisarza w 3 rozdziale Księgi Wyjścia, imię יהוה, jhwh miałoby oznaczać „[tego], który jest” lub „[tego], który istnieje”[74]Lub też – jeśli odczytamy to imię jako formę jiqtol w trybie wolitywnym jusiwu – „niech istnieje, niech będzie obecny”..

Rekonstruowany wariant kauzatywny יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” w świetle Księgi Wyjścia 3:1-22 po prostu nie ma sensu. Literacki nacisk w rozmowie z Mojżeszem położony jest na „byciu, trwaniu, istnieniu”, na „obecności” Boga JHWH w niedoli Hebrajczyków – nie na „kreacji” czy „powoływaniu do bytu”. A właśnie takich akcentów oczekiwalibyśmy w tym rozdziale, gdyby Tetragram rzeczywiście interpretowany był w antyku jako יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”, czyli „[ten], który powołuje do istnienia, [ten], który sprawia, że coś istnieje lub powstaje, [ten], który powołuje do bytu”[75]Zamiast form אֶהְיֶה, ʾehje (a więc przynależących do koniugacji prostej) powinniśmy tutaj zobaczyć formy אַהֲיֶה, ʾahăje (z koniugacji kauzatywnej hifʿil). Ale to te pierwsze … Continue reading.

Mało tego, jeśli przypatrzymy się tym wersom wystarczająco dobrze, zrozumiemy, że nie chodzi tutaj o przedstawienie Boga Izraela jako jakiegoś rodzaju absolutu – odległego, metafizycznego bytu, który istnieje gdzieś tam, daleko, w niedostępnym dla śmiertelników świecie doskonałych idei i wiecznych konstruktów. Tego rodzaju metafizyczne, platońskie koncepcje były dalekie starożytnym Hebrajczykom. Ich spojrzenie na świat, na ludzkość i na sferę nadnaturalną miało prostszy, przyziemniejszy niejako wymiar.

Autor Wj 3:1-22 przedstawia Boga JHWH jako pochylającego się nad cierpieniem Hebrajczyków i składającego obietnicę towarzyszenia im w drodze ku wolności i lepszemu jutru. Towarzyszenie jest tu słowem-kluczem – bo to właśnie o takie „bycie”, o takie „jestem” chodzi w tej biblijnej historii. Boska odpowiedź na mojżeszowe „ale kto ty właściwie jesteś?” ma konkretny, praktyczny wymiar. Bo zapewnia nie o tym, że JHWH istnieje gdzieś tam, w przestworzach, w nieosiągalnych dla ziemian domenach – ale że od teraz „jest” on z Mojżeszem i „trwa” przy ludzie Izraela. Taki jest sens tego rozdziału i z takim znaczeniem „bycia, istnienia” autor próbuje spleść imię יהוה, jhwh[76]Gdybyśmy brali pod uwagę literacki sens Księgi Wyjścia 3:1-22 oraz kilku innych fragmentów Starego Testamentu i jednocześnie zignorowali wszelkie opisywane już przeze mnie problemy, z którymi … Continue reading.

Wszystko to przemawia przeciwko rekonstruowaniu Tetragramu w postaci יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe”.

Problem numer cztery. Trzyliterowe imię Boga Hebrajczyków?

Praktycznie w każdej dyskusji o Tetragramie – jak sama nazwa sugeruje – zwykliśmy rozmawiać o czteroliterowym, a ściślej rzecz ujmując o czterospółgłoskowym imieniu Boga Izraela.

Oczywiście, ma to swoje silne uzasadnienie w zachowanych do naszych czasów świadectwach tekstowych – starożytnych inskrypcjach i literaturze.

Czteroliterowy Tetragram obecny jest w całej tradycji masoreckiej, w rękopisach znad Morza Martwego, nawet częściowo w tekstach greckich. Co istotniejsze, jest on obecny w starowschodnich inskrypcjach: pojawia się na Steli Meszy datowanej na połowę IX wieku p.n.e., pojawia się na znaleziskach z Kuntillet Ajrud oraz na tych z Khirbet el-Qom, datowanych na VIII stulecie p.n.e., pojawia się także w wielu innych inskrypcjach z kolejnych wieków. Wszędzie tam imię Boga Hebrajczyków widnieje jako czterospółgłoskowe słowo – znane nam już świetnie יהוה, jhwh.

Wydawałoby się zatem, że kwestia ta jest klarowna i – powiedzmy – nienaruszalna.

Ale jeśli przyjrzeć się zwłaszcza tym najstarszym zachowanym do naszych czasów świadectwom, okazać się może, że u samych początków historii Boga Hebrajczyków na scenie Bliskiego Wschodu jego imię było nie Tetragramem – ale Trigramem.

Inskrypcje staroegipskie. Najstarsze odnalezione do tej pory źródła pisane, w których zidentyfikowane zostało imię Boga Izraela to inskrypcje staroegipskie.

Nie powinno nas dziwić, że to właśnie z Egiptu pochodzą te świadectwa – był on bowiem największym ośrodkiem cywilizacyjnym w tamtej części Bliskiego Wschodu. Nie jest więc zaskoczeniem, że Bóg JHWH, który – jak mawia się w hebraistyce i biblistyce – „pochodził z południa”[77]To znaczy z terenów położonych na południe od Ziemi Izraela, które zamieszkiwane były przez plemiona pustynnych nomadów (Midianitów, Kenitów, Edomitów). Na przestrzeni całej Biblii … Continue reading, wzmiankowany jest w źródłach najważniejszej kultury dokładnie tamtego regionu.

Do dnia dzisiejszego odkryto cztery takie inskrypcje – wszystkie w egipskich świątyniach.

Dwie z nich, datowane na przełom XV i XIV wieku p.n.e., odnalezione zostały w świątyni boga Amona w miejscowości Soleb w starożytnej Nubii. Pojawia się na nich trzy- a nie czteroliterowe J-H-W[78]W czasach starożytnych zarówno w języku staroegipskim, jak i językach semickich spółgłoska /w/ (hebrajskie waw) wymawiana była jak nasze /ł/. Egipski napis moglibyśmy transkrybować zatem … Continue reading.

W świątyni z czasów Ramzesa II, zlokalizowanej w Amara Zachodnim (również na terenach Nubii) odkryto inskrypcję z imieniem J-H-W lub J-H-W[79]W czasach starożytnych zarówno w języku staroegipskim, jak i językach semickich spółgłoska /w/ (hebrajskie waw) wymawiana była jak nasze /ł/. Egipski napis moglibyśmy transkrybować zatem … Continue reading. Datuje się ją na przełom XIV i XIII wieku p.n.e.

Last but not least, w świątyni Ramzesa III, położonej w Medinet Habu w południowym Egipcie, udało się zidentyfikować dwuliterowe J-H jako potencjalne odniesienie do Boga Hebrajczyków. Inskrypcja ta datowana jest na XII wiek p.n.e.

Ważna adnotacja w tym miejscu: w każdym z tych czterech przypadków J-H-W (a raczej J-H-Ł) w języku staroegipskim funkcjonuje jako nazwa własna lub wręcz toponim, powiązany z nomadycznymi grupami Szasu[80]Egip. šśw lub šśł. Termin ten oznaczał albo grupy koczowników, pustynnych tułaczy, albo też grasantów, którzy od czasu do czasu nękali przygraniczne tereny Egiptu.. Mimo tego, zarówno bibliści, jak i egiptolodzy dość zgodnie utożsamiają tejże nazwę własną z odniesieniem do Boga JHWH. Sprawą otwartą jest, co było pierwsze – jajko czy kura. Czy wyznawane przez nomadów Szasu bóstwo przejęło imię od terenów
J-H-W (lub: J-H-Ł), które oni zamieszkiwali? Czy może raczej to tereny, na których czczono Boga J-H-W (lub: J-H-Ł) w egipskich źródłach ochrzczono takim mianem? Musimy pozostać z tą niewiadomą.

Tabliczka z zaklęciem-przekleństwem z Góry Ebal. Odnaleziona w grudniu 2019 roku, wśród pozostałości po wykopaliskach prowadzonych w latach 80-tych przez prof. Adama Zertala z Uniwersytetu w Hajfie niewielka, ołowiana tabliczka od samego początku wzbudzała wiele kontrowersji.

Kontrowersje te związane były (i nadal są) nie tyle z faktem odkrycia takiego rodzaju tabliczki, co raczej ze zbyt daleko posuniętymi, momentami nieracjonalnymi wręcz twierdzenia zespołu odpowiedzialnego za jej odnalezienie i opracowanie. W konsekwencji tego cała sprawa zamieniła się w wielką, w dużej mierze niepotrzebną sensację, która bez cienia wątpliwości spolaryzowała rzeczową dyskusję o samym znalezisku.

Zgodnie z interpretacją autorów odkrycia, na ołowianej płytce wyrytych zostało ponad czterdzieści liter, które składają się na zaklęcie-przekleństwo, przypominające staroegipskie teksty złorzeczące. Inskrypcja wykonana jest pismem wczesnoalfabetycznym lub inaczej protokananejskim, w języku, który mógłby być kananejskim przodkiem hebrajskiego. Datowana jest na lata 1400-1200 p.n.e., a więc na ostatnią fazę epoki brązu na Bliskim Wschodzie.

Dla naszego dzisiejszego rozważania kluczowy jest fakt, że – zgodnie z proponowaną rekonstrukcją – na tabliczce tej dwukrotnie pojawia się imię Boga Hebrajczyków. Co ciekawe, w każdym z tych miejsc składa się ono nie z czterech, ale trzech liter i ma postać יהו, jhw (jod-he-waw)[81]W tamtych czasach raczej: יהו, jhł (jod-he-łał). Nie jest jasne, czy trzecia litera miała wartość spółgłoskową – /w/ lub /ł/ – czy też pełniła funkcję pomocy w czytaniu … Continue reading. Zakładając, że rekonstrukcja zapisanych na płytce znaków jest słuszna co najmniej w przypadku imienia Boga Izraela – znalezisko z Góry Ebal stanowić będzie niezwykle cenny dodatek do tych najstarszych, egipskich inskrypcji.

Niemniej jednak jest to absolutnie możliwe, że proponowane przez autorów odczytanie nie wytrzyma próby czasu i ugnie się pod naukową krytyką innych badaczy – zwłaszcza paleografów specjalizujących się w językach semickich. Ostatecznie może okazać się , że obecność imienia Boga Hebrajczyków na tej tabliczce – już bez znaczenia, czy w trzy-, czy w czteroliterowej formie – z perspektywy naukowej jest po prostu nie do utrzymania. W takiej sytuacji z samej epoki brązu pozostawałyby nam cztery opisane powyżej staroegipskie inskrypcje, w których Tetragram pojawia się właśnie w tej krótszej formie.

Artykuł opisujący odkrycie z Góry Ebal oraz rekonstrukcję wyrytych na tabliczce znaków opublikowany został dopiero w maju tego roku. Czeka on w tej chwili na rzetelną, naukową odpowiedź specjalistów w tej dziedzinie. Z uwagą będę śledzić rozwój wydarzeń wokół tego znaleziska.

Inskrypcje z kolejnych wieków. Choć – jak już wspomniałem – począwszy od IX wieku p.n.e. dominującym wariantem imienia Boga Hebrajczyków jest יהוה, jhwh, wśród zachowanych świadectw materialnych z epoki żelaza i późniejszych sporadycznie odnaleźć można również trzyliterowe warianty.

Rzućcie okiem na poniższą listę:

  • Wśród świadectw z Kuntillet Ajrud trzykrotnie pojawia się trzyliterowe imię Boga Hebrajczyków – יהו, jhw (jod-he-waw)[82]W tamtych czasach raczej: יהו, jhł (jod-he-łał). Nie jest jasne, czy trzecia litera miała wartość spółgłoskową – /w/ lub /ł/ – czy też pełniła funkcję pomocy w czytaniu … Continue reading. Pochodzą z VIII wieku p.n.e.
  • W ogromie aramejskojęzycznych, datowanych na V wiek p.n.e. ostrakonów i papirusów z Elefantyny na Nilu wielokrotnie pojawia się wariant יהו, jhw (jod-he-waw)[83]W tamtych czasach raczej: יהו, jhł (jod-he-łał). Nie jest jasne, czy trzecia litera miała wartość spółgłoskową – /w/ lub /ł/ – czy też pełniła funkcję pomocy w czytaniu … Continue reading. Obok niego – choć niewspółmiernie rzadziej – występuje również wariant יהה, jhh (jod-he-he).
  • Pomimo że w tekstach greckich pojawia się nie mniej niż kilkadziesiąt różnych wariantów zapisu imienia Boga Izraela, bezdyskusyjnie najpowszechniejszym spośród nich jest Ἰαῶ, Iaō (Jao). Bardzo mocno przypomina on trzyliterowe warianty z epoki żelaza – z Kuntillet Ajrud oraz z Elefantyny.

Czy możliwe jest więc, że jeszcze przed ukonstytuowaniem się królestwa Izraela w Kanaanie, imię Boga Hebrajczyków było nie tyle Tetragramem, co Trigramem? Czy możliwe jest, że pewne nurty i tradycje wewnątrz ludu izraelsko-judejskiego trzymały się tego pierwotniejszego wariantu?

W świetle powyższych danych jest to jak najbardziej możliwe. Bez wątpienia stanowiłoby to ciekawy punkt w dyskusji o pochodzeniu oraz historii tego imienia na przestrzeni wieków.

Dla naszego dzisiejszego rozważania kluczowy jest fakt, że przy trójspółgłoskowym imieniu Boga Izraela, czterospółgłoskowy wariant יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” po prostu nie ma racji bytu. Zasada ta tyczy się, rzecz jasna, wszystkich innych rekonstrukcji, które opierają się na czteroliterowym Tetragramie.

Słowem podsumowania

W przeciwieństwie do „Jehowy”, wariant „Jahwe” nie jest wynikiem błędu przy odczytywaniu tekstu masoreckiego, ponieważ jako taki wcale w nim nie występuje. Jak wskazałem we wstępie tego wpisu, „Jahwe” to propozycja, do której dochodzi się na ścieżce czysto rekonstrukcyjnej.

Jak każda rekonstrukcja, może – ale nie musi – okazać się słuszna.

W dzisiejszym opracowaniu pokazałem wam, jakie nieznane szerszemu odbiorcy nieścisłości oraz mylne założenia wstępne kryją się za tym niezwykle popularnym odczytaniem. Te same problemy – w moim odczuciu – czynią z „Jahwe” rekonstrukcję wielce mało prawdopodobną lub wręcz niemożliwą (zwłaszcza w świetle ostatniego punktu).

Argumentację świadczącą przeciwko tejże rekonstrukcji można ująć w następujących punktach:

Inicjalna samogłoska jako niewiadoma. Pierwszą samogłoską Tetragramu nie mogło być proste, otwarte /a/ (patach). Z dostępnego nam materiału źródłowego nie wynika jedna konkretna samogłoska, ale kilka różnych – i w żadnym przypadku nie jest to /a/ (patach).

Uzupełnienie samogłosek imienia יהוה, jhwh jest niewykonalne. Niezależnie od tego, czy udało nam się zidentyfikować pierwszą samogłoskę czy nie – uzupełnienie reszty brakującej wokalizacji pozostaje w zasadzie niemożliwe.

Na podstawie wyłącznie spółgłoskowego zapisu imienia יהוה, jhwh nie da się określić, czy forma ta przynależała do koniugacji qal, piʿel czy hifʿil[84]To przy założeniu, że dwie ostatnie w ogóle w tym rdzeniu występowały..

Co więcej, nawet gdybyśmy wiedzieli, do której z tych trzech koniugacji przypisać Tetragram JHWH, dodanie brakujących samogłosek opierałoby się na naszej wiedzy wynikającej z tradycji masoreckiej – a więc właściwej wiekom X-XI n.e. Aplikowanie stanu języka z Wieków Średnich do czasów zupełnie mu odległych jest zabiegiem anachronicznym.

Gwoździem do trumny jest świadectwo języka proto-północno-zachodniosemickiego, czyli przodka języka hebrajskiego. Jego rekonstruowane formy czasownikowe wyraźnie pokazują, że im głębiej sięgamy w przeszłość języka hebrajskiego, tym bardziej oddalamy się od form, które znamy z tradycji masoreckiej. W konsekwencji tego każda próba zrekonstruowania pierwotnej, starożytnej postaci imienia יהוה, jhwh w oparciu o tę dużo późniejszą, średniowieczną tradycję jest skazana na porażkę. Nie tylko nie potrafimy rozstrzygnąć, do której z trzech możliwych koniugacji (qal, piʿel czy hifʿil) przynależał Tetragram JHWH, ale również nie mamy możliwości uzupełnienia jego samogłosek.

Bóg, który jest będący w Księdze Wyjścia 3. Wariant יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” nie ma sensu w kontekście Księgi Wyjścia 3:1-22. Literacki nacisk tego opisu położony jest na „byciu, istnieniu”, na „obecności” Boga JHWH w niedoli Hebrajczyków – nie na „kreacji, powoływaniu do bytu”.

Formy czasownikowe, które towarzyszą imieniu יהוה, jhwh i niejako otulają je w passusie Wj 3:1-22, są formami czasownika koniugacji prostej (qal, paʿal) z rdzenia הי”י, hjj (he-jod-jod) i wprost wskazują na „bycie, istnienie” – nie na „powoływanie do bytu” czy „sprawianie, że coś zaistnieje”.

W świetle Księgi Wyjścia 3:1-22 oraz kilku innych fragmentów Starego Testamentu wydaje się, że właściwsze byłoby zidentyfikowanie imienia יהוה, jhwh jako formy jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego, czasownika koniugacji prostej (qal) z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod), która oznacza „[on] jest, [on] istnieje, [on] jest będący”[85]Lub też – jeśli odczytalibyśmy to imię jako formę jiqtol w trybie wolitywnym jusiwu – „niech istnieje, niech będzie obecny”.. Mimo że takie odczytanie ma większy sens w kontekście treści Biblii hebrajskiej oraz w kontekście samego języka starohebrajskiego, jego morfologii i historii, jest ono możliwe wyłącznie w sytuacji, w której imię Boga Izraela oryginalnie byłoby zbudowane z czterech liter. Jest to problematyczne ze względu na kwestię opisaną w kolejnym punkcie.

Trzyliterowe imię Boga Hebrajczyków? Niemalże wszystkie najstarsze, sięgające końcówki epoki brązu inskrypcje, które odwołują się do Boga Hebrajczyków, zawierają de facto trzy- a nie czteroliterowe imię. Wariant יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” nie ma racji bytu przy trójspółgłoskowym imieniu. Tyczy się to, rzecz jasna, wszystkich innych rekonstrukcji, które opierają się na czteroliterowym Tetragramie.

No to co z tą wymową Tetragramu?

„No to jak według ciebie powinno się wymawiać Tetragram JHWH?” – Odkąd rozpocząłem serię o imieniu יהוה, jhwh, pytanie to nie przestaje być zadawane przez czytelniczki i czytelników Nie/biblijnego.

Najlepsza odpowiedź w tej materii brzmi niestety „nie wiadomo”. Nie jesteśmy w stanie zrekonstruować starożytnej wymowy tego imienia. W taki dokładnie sposób podsumowałem całą problematykę tetragramową już w pierwszym wpisie tej serii.

Językoznawstwo hebrajskie czy szerzej biblistyka nie są zobowiązane udzielić jakiejś twierdzącej odpowiedzi za wszelką cenę. Nie są zobowiązane dać coś w zamian. Choć rozumiem, że może być to frustrujące, odpowiedź „nie wiadomo” pozostaje najlepszą i najwierniejszą danym konkluzją w dyskusji nad starożytną wymową Tetragramu.

Alternatywnym rozwiązaniem jest przyjęcie założenia w rodzaju: „jeśli żaden wariant nie jest prawidłowy, to wszystkie są prawidłowe”. I faktycznie – ma to swoje oczywiste plusy. W tym kontekście trzeba jednakże pamiętać, że taka przyjęta zasada nie może obejmować ewentualnych znaczeń imienia יהוה, jhwh – ponieważ tak długo, jak nie będziemy w stanie zrekonstruować jego starożytnej wymowy oraz etymologii, tak długo też pierwotne jego znaczenie będzie poza naszym zasięgiem.

Garść objaśnień dla tych, którzy mimo wszystko obstają przy wariancie „Jahwe”

Pomimo że – moim zdaniem – przedstawiona w tym tekście argumentacja dyskwalifikuje rekonstrukcję „Jahwe” jako tę prawidłową, starożytną wymowę Tetragramu JHWH, część z was może preferować trzymanie się tego wariantu – choćby ze względu na jego popularność. W tym kontekście warto trzymać w pamięci kilka ważnych kwestii fonetycznych i morfologicznych, opisanych poniżej.

Samogłoska szwa pod literą he. Spółgłoska he, druga litera Tetragramu, należy w języku hebrajskim do grupy tak zwanych spółgłosek gardłowych[86]Należą do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz.. Spółgłoski te, z racji swojego charakteru fonetycznego, mogą wymuszać pewne zmiany w układzie samogłosek danego słowa. Krótko mówiąc, pod spółgłoskami gardłowymi nie może stać zwykłe, samodzielne szwa – z racji obecności litery gardłowej, musi ono ulec przeobrażeniu w szwa złożone. Z tego właśnie powodu pod spółgłoską he powinniśmy dopisać samogłoskę chataf patach. W transkrypcji akademickiej oddajemy ją znakiem /ă/. Zapisany w ten sposób wariant hebrajski ma wtedy postać יַהֲוֶה, jahăwe. W uproszczeniu możemy tę samogłoskę wymawiać po prostu jako nasze /a/. Stąd „Jahawe” – a nie „Jahwe”[87]Dla ciekawskich: współcześnie w Izraelu zasadę szwa złożonego pod spółgłoską gardłową pomija się nie tylko w mowie codziennej, ale również coraz częściej w słownikach, artykułach … Continue reading.

Historyczna wymowa spółgłoski waw. Spółgłoska waw (czyli trzecia litera Tetragramu, reprezentowana przez pionową kreseczkę) historycznie wymawiana była jak nasze /ł/. Z tego powodu, właściwie rzecz biorąc, powinniśmy mówić o spółgłosce łał – nie waw. Waw realizowane jak nasze /w/ odpowiada tradycji masoreckiej (a więc zakotwiczonej w epoce średniowiecza) i sięga pierwszych wieków naszej ery. Jeśli jednak zechcemy cofnąć się do czasów monarchii w starożytnym Izraelu i Judzie, a tym bardziej do przełomu epoki brązu i epoki żelaza na Bliskim Wschodzie (czyli czasów, w których na scenie pojawia się nieznane dotychczas bóstwo czczone przez Hebrajczyków – Bóg JHWH), spółgłoska waw byłaby wymawiana jak nasze /ł/. Dokładnie w ten sposób ta sama litera realizowana była w dialektach aramejskich i arabskich. Z tego powodu powinniśmy mówić raczej o wariancie „Jahałe”.

Akcent na ostatniej sylabie kończącej się na /e/. W formach czasownikowych grupy jiqtol w koniugacji hifʿil akcent pada na wygłos /e/, czyli na ostatnią sylabę. Oznacza to, że wariant ten powinno się wymawiać „Jahałe” – a nie „Jahałe”.

Nieme he na końcu. Końcowa litera he nie jest częścią ścisłego rdzenia wyrazowego. Jest ona jedynie ortograficznym oznaczeniem wygłosu – czyli ostatniej sylaby słowa, kończącej się samogłoską[88]Spółgłoska he pełni w tym przypadku rolę mater lectionis. O tej funkcji niektórych liter alfabetu hebrajskiego wspominałem we Wstępie do Tetragramu.. Z tego powodu wariant ten powinien brzmieć „Jahałe” – a nie „Jahałeh„.

Jaki będzie nasz najbliższy przystanek?

W nadchodzącym wpisie powrócimy do problemu zanikania Tetragramu JHWH w mowie i w piśmie. Przejdziemy przez kilka bardzo ciekawych punktów i znalezisk archeologicznych. Znajdziemy też odpowiedzi na najczęściej powracające w tym kontekście pytania:

  • Czy w dalekiej przeszłości na Bliskim Wschodzie wymawiano imię Boga Hebrajczyków?
  • Kiedy i z jakiego powodu zaczyna być ono unikane w mowie w piśmie?
  • Tetragram był niewymawialny czy raczej niewymawiany?
Źródło obrazu: ©Jakub | stock.adobe.com

Przypisy

Przypisy
1 O niekonkluzywności świadectw greckojęzycznych pisałem już tutaj oraz tutaj.
2 Podłoże tego problemu opisałem szeroko tutaj.
3 Tych hebrajskich, opatrzonych masorecką wokalizacją, a także tych transkrybowanych na grekę z biblijnego oryginału.
4 Dlaczego morfologią czasownika? Powszechnie zakłada się bowiem, że imię יהוה, jhwh jest de facto formą czasownikową 3 os. l. poj. r. męskiego grupy jiqtol z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod).
5 Dla osób uczących się języka hebrajskiego lub po prostu zainteresowanych jego historią lub morfologią: zwróćcie uwagę na oddaną tu w transkrypcji spółgłoskę /h/. Choć sprawia ona wrażenie, jakby była jedynie oznaczeniem wygłosu (czyli ostatniej sylaby słowa, która zamiast spółgłoską, kończy się samogłoską) – w rzeczywistości powinno się ją wymówić. Wynika to z obecności niewielkiej kropki w umieszczonej w środku litery he. Kropkę tę nazywamy mappiqiem (hebr. מַפִּיק, mappîq). Jest ona jednym ze skrybarskich znaków, należących do większego systemu masoreckiej wokalizacji.
6 Trzeba tutaj zaznaczyć, że poza jednym wyjątkiem, wszystkie warianty z powyższej listy pochodzą dopiero z pierwszych wieków naszej ery, w zdecydowanej większości ze środowiska wczesnego chrześcijaństwa, które w dużej mierze pozostawało już odcięte od swoich semickich (hebrajsko- i aramejskojęzycznych) korzeni.
7 Chodzi o literę jod – nasze /j/.
8 Samogłosce patach, ściślej rzecz ujmując.
9 Ograniczenie się w tym kontekście wyłącznie do tej grupy hebrajskich form wynika z obecności inicjalnej spółgłoski jod w Tetragramie JHWH. Odczytuje się ją jako przedrostkowy zaimek osobowy 3 os. l. poj. r. męskiego – „on, ten”. Takie jednoliterowe, doklejane na początku wyrazu zaimki osobowe są cechą dystynktywną odmiany jiqtol, nazywanej z tego powodu odmianą przedrostkową (prefigowaną).
10 O samej koniugacji hifʿil powiemy sobie jeszcze za chwilę.
11 A ściślej rzecz biorąc, powinno to być szwa złożone (chataf patach). Wyjaśniam tę kwestię w końcówce wpisu.
12 Przy aspektach należałoby postawić gwiazdkę, ponieważ mówimy tutaj o dużym uproszczeniu faktycznej sytuacji. W starohebrajskim systemie czasownikowym da się wylistować nawet kilkanaście odrębnych form lub konstrukcji czasownikowych, z których każda będzie wyrażać inny czas, aspekt lub tryb. Przy jednych konstrukcjach właściwsze byłoby mówienie o wyrażanym czasie, przy innych o aspekcie, a przy jeszcze innych trybie. Zupełnie nieaktualne jest dziś mówienie o dwuaspektowości hebrajskiego czasownika – dzielenie go na perfectum (tryb dokonany) i imperfectum (tryb niedokonany).

Takie dualistyczne pojmowanie czasu gramatycznego w hebrajszczyźnie biblijnej (perfectumimperfectum, waw inwersyjny, etc.) zostało zainicjowane na przełomie XIX i XX wieku w pracach takich uczonych jak Heinrich Ewald, Samuel Rolles Driver czy Hans Bauer, a następnie kontynuowane przez zdecydowaną większość ubiegłego wieku w klasycznych gramatykach (np. P. Joüon & T. Muraoka, G. Deiana & A. Spreafico czy B. K. Waltke & M. P. O’Connor), które wraz z bardzo nieaktualnym już podręcznikiem Thomasa Lambdina do dziś używane są na polskich uczelniach. Badania nad składnią starohebrajską i systemem czasownikowym wykonały od tamtych czasów i podręczników ogromny przeskok.

13 Za terminem בִּנְיָנִים, binjânîm, „budynki, budowle, struktury, konstrukcje”.
14 Ich dokładna liczba zależy od przyjętej klasyfikacji oraz zastosowanej metody liczenia. Współcześnie – w języku hebrajskim izraelskim – najczęściej mówi się o istnieniu siedmiu koniugacji. Pokrywają się one z tymi siedmioma bazowymi z czasów biblijnych – pozostałe zaniknęły lub wchłonęły się do koniugacji podstawowych.
15 Tworząc w ten sposób kontronim.
16 Korzeń הו”י, hwj jest starszym, bliższym językowi proto-północno-zachodniosemickiemu wariantem rdzenia הי”י, hjj (he-jod-jod). Oba niosą te sam zestaw znaczeniowy. W czasach biblijnych to ten drugi, młodszy był powszechnie używany.
17 Gdybyśmy natomiast formę jiqtol odczytali jako tryb jussivus, imię יַהְוֶה, jahwe, „Jahwe” oznaczałoby „niech powoła do istnienia, niech sprawi, że coś zaistnieje”.
18 Znamy go z popularnego zawołania הַלְלוּ־יָהּ, haləlû-jâh, „chwalcie [Boga] JHWH, wysławiajcie [Boga] JHWH”.
19 W terminologii fachowej chodzi tu o samogłoskę półotwartą tylną zaokrągloną. W międzynarodowym alfabecie fonetycznym IPA oznaczamy ją jako /ɔ/.
20 Szerzej o tego rodzaju imionach pisałem tutaj.
21 Są to transkrypcje: (1) Ἰευῶ, Ieuō (Jełło), (2) Ἰεωά, Ieōa (Jeoa) oraz (3) Ἰηουά, Iēoua (Jeua, Jeła).
22 Historycznie wymawiany jako /ɔ/, czyli jako samogłoska półotwarta tylna zaokrąglona – mieszcząca się między naszymi /a/ oraz /o/.
23 Przypomnę tylko, że jest to forma 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika z grupy jiqtol, koniugacji hifʿil z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod).
24 O tekście spółgłoskowym oraz systemie znaków samogłoskowych pisałem w dwóch poprzednich częściach tej serii.
25 Kwestię aspektowości starohebrajskiego systemu czasownikowego poruszyłem już w jednym z wcześniejszych przypisów.
26 Wiemy to wszystko na bazie badań diachronicznych języka hebrajskiego, jego przodków i jego rodzeństwa.
27 Obejmował on języki i dialekty na terenach Syrii, Palestyny i Transjordanii. Jest bezpośrednim protoplastą języków: ugaryckiego, aramejskiego oraz grupy kananejskiej, do której zaliczają się fenicki, ammonicki, moabicki, edomicki i hebrajski. Uważa się, że z gałęzi proto-zachodniosemickiej wydzielił się on przed początkiem II tys. p.n.e.
28 Czyli jeszcze starszemu przodkowi języka hebrajskiego. Język protosemicki jest praprzodkiem wszystkich języków semickich, w tym języków wschodniosemickich (np. akadyjskiego i eblaickiego) oraz zachodniosemickich (np. etiopskiego, arabskiego, amoryckiego, ugaryckiego, aramejskiego oraz grupy kananejskiej, do której zaliczają się: fenicki, ammonicki, moabicki, edomicki i hebrajski).
29 To znaczy tej, która następuje po inicjalnej parze spółgłoska-samogłoska. Dla ułatwienia można rozdzielić te części myślnikiem: *ja-hłiju (qal, paʿal), *ja-hałłiju (piʿel), *ja-sahłiju (hifʿil).
30 Wariant /ha/ pojawia się najprawdopodobniej na późniejszych etapach rozwoju języka proto-północno-zachodniosemickiego i wypiera starsze od niego /sa/.
31 Na kartach Biblii hebrajskiej odnajdujemy jeszcze kilka innych fragmentów, w których imię Boga Izraela wiązane jest z „byciem, obecnością”, a nie „sprawianiem, że coś zaistnieje”. Są to: Wj 6:2-8, Iz 41:4, Iz 41:6, Iz 43:10-11.
32 Lub: „był pasterzem”.
33 Lub: (1) „stada”, (2) „owce i kozy”.
34 Lub: „na drugą stronę” (hebr. אַחַר, ʾaḥar).
35 Lub: (1) „pustkowie, odludzie”, (2) „pastwisko” (hebr. מִדְבָּר, miḏbâr).
36 Lub: (1) „góry boga”, „góry bożej”, (2) „góry bogów” (hebr. הַר הָאֱלֹהִים, har hâʾĕlōhîm).
37 Hebr. חֹרֵבָה, ḥōrēḇâ. Ze względu na przyrostkowe he kierunkowe (łac. paragogicum) możliwe jest również tłumaczenie: „przybył do góry bożej, która położona była na drodze do Chorebu”.

Nazwa „Choreb” (hebr. חֹרֵב, ḥōrēḇ) w Biblii hebrajskiej używana jest najczęściej zamiennie z „Synajem” (hebr. סִינַי, sînaj), choć może mieć od niego nieco szersze znaczenie i obejmować całe pasmo górskie, w którym góra Synaj była położona.

W Septuagincie całkowicie pominięte zostaje słowo אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóstwo, bogowie, zgromadzenie bogów”. Z tego powodu jej tekst brzmi: „przybył do góry Choreb”.

38 Lub: „wysłannik, emisariusz” (hebr. מַלְאָךְ, malʾâḵ). Unikam tutaj zwyczajowego tłumaczenia „anioł” ze względu na tradycyjne, mylne konotacje, jakie może budzić. Przekład „posłaniec” lub „wysłannik” jest precyzyjny i pozbawiony narosłych wokół niego religijnych skojarzeń.
39 Hebr. סְנֶה, səne. Chodzi o wrzosiec, rodzaj krzaku jeżyny.
40 Lub: „niech no się tam skieruję” (hebr. אָסֻרָה־נָּא, ʾâsurâ-nnâ).
41 Lub: „żeby przyjrzeć się”. Obecna tu konstrukcja czasownikowa cohortativus + waw + cohortativus uprawnia nas do odczytania spójnika waw jako wyrażającego cel (tzw. waw celu). W takim ujęciu pierwsza czynność jest warunkiem dla zaistnienia czynności drugiej.
42 W Pięcioksięgu Samarytańskim i niektórych manuskryptach Septuaginty: „bogiem twoich przodków”, „bogiem twoich ojców”.
43 Lub: (1) „przyjrzałem się dokładnie”, (2) „dość już napatrzyłem się” (hebr. רָאֹה רָאִיתִי, râʾō râʾîṯî).
44 Lub: „niedolę, ucisk, nędzę” (hebr. עֳנִי, ʿŏnî).
45 Lub: „słyszałem ich krzyk z powodu tych, którzy poganiają ich [do pracy]”.
46 Lub: „poznałem”.
47 Metonimicznie. Dosłownie: „z ręki Egiptu” (hebr. מִיַּד מִצְרַיִם, mijjaḏ miṣrajim).
48 Lub: „dobrej” (hebr. טוֹבָה, ṭôḇâ).
49, 60 Lub: (1) „obfitującej w mleko i miód”, (2) „tryskającej mlekiem i miodem” (hebr. זָבַת חָלָב וּדְבָשׁ, zâḇaṯ ḥâlâḇ ûḏḇâš).
50 Septuaginta i Pięcioksiąg Samarytański po Peryzytach dodają jeszcze „Girgaszytów”.
51 Lub: „wyprowadził” (hebr. וְהוֹצֵא, wəhôṣē).
52 Czasownik „jestem” (hebr. אֶהְיֶה, ʾehje) wyrażony jest tutaj formą jiqtol, która wskazuje najczęściej na: (1) czynność lub stan trwający w obecnej chwili (czasem również rozciągający się do przyszłości),
(2) czynność lub stan, który wydarzy się w przyszłości (w sensie jednorazowym albo ciągłym). Z tego powodu stwierdzenie Boga JHWH może być rozumiane również jako: (1) „jestem i będę z tobą”
oraz (2) „będę z tobą”. Co więcej, czasownik ten występuje w trybie wolitywnym kohortatiwu. Wyraża on wolę, życzenie, obietnicę lub samoprzynaglenie podmiotu mówiącego.
53, 70 Lub: (1) „będziecie służyć”, (2) „będziecie chwalić” (hebr. תַּעַבְדוּן, taʿaḇḏûn). Być może chodzi tu o czynność punktową: „oddacie cześć”.
54, 56, 57, 71, 73 Lub: „ojców” (hebr. אֲבוֹתֵיכֶם, ʾăḇôṯēḵem).
55, 72 Hebr. אֶהְיֶה אֲשֶׁר אֶהְיֶה, ʾehje ʾăšer ʾehje. Również i w tym przypadku użyte są formy jiqtol. W hebrajszczyźnie biblijnej używa się ich najczęściej na określenie: (1) czynności lub stanu trwającego w obecnej chwili (czasem również rozciągającego się do przyszłości), (2) czynności lub stanu, który wydarzy się w przyszłości (w sensie jednorazowym albo ciągłym). Na tej podstawie możemy tłumaczyć te słowa również jako: (1) „będę, który będę” oraz (2) „jestem i będę, który jestem i będę”. Podobnie jak wyżej, czasowniki te występują w trybie wolitywnym kohortatiwu. Wyraża on wolę, życzenie, obietnicę lub samoprzynaglenie podmiotu mówiącego.

Septuaginta ujmuje te słowa w bardzo interesujący sposób: ᾿Εγώ εἰμι ὁ ὤν, egō eimi ho ōn, czyli „ja jestem będący” lub „ja jestem tym, który istnieje”.

Niektórzy hebraiści proponują odczytywanie boskiej odpowiedzi jako wymijającej: „nie ma znaczenia, jak będziesz mnie nazywał”, „nie jest istotne, kim ja jestem”. Na polskim podwórku takie translatorskie rozwiązanie znajdziemy w przekładzie autorstwa dra Marka Pieli z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Interpretowanie boskiej odpowiedzi jako wymijającej – choć ma swoje trudności – jest bardzo mocną propozycją. Być może wrócimy do niej jeszcze w jednym z nadchodzących wpisów.

58 Dosłownie: „temu, co czyniono wam” (hebr. וְאֵת־הֶעָשׂוּי, wəʾēṯ-heʿâśûj).
59 Podobnie jak w wersie 8, Septuaginta i Pięcioksiąg Samarytański po Peryzytach dodają jeszcze „Girgaszytów”.
61 Lub: „gdy wysłuchają tego, co masz do powiedzenia” (hebr. וְשָׁמְעוּ לְקֹלֶךָ, wəšâməʿû ləqōleḵâ).
62 Lub: „nawiedził nas nieoczekiwanie” (hebr. נִקְרָה עָלֵינוּ, niqrâ ʿâlēnu). Pięcioksiąg Samarytański – zamiast נִקְרָה עָלֵינוּ, niqrâ ʿâlēnu, „spotkał się z nami” z Tekstu Masoreckiego – ma tutaj wariant נקרא עלינו, niqrâʾ ʿâlēnu, „wezwał nas”. W Septuagincie czytamy podobnie: προσκέκληται ἡμᾶς, proskeklētai hēmas, czyli „wezwał nas” lub też „powołał nas”.
63 Dosłownie: „silną ręką” (hebr. בְּיָד חֲזָקָה, bəjâḏ ḥăzâqâ). Możliwe, że jest to idiomatyczne wyrażenie w języku starohebrajskim.
64 Autor używa tutaj terminu נִפְלָאוֹת, nip̄lâʾôṯ, który może mieć zarówno pozytywne, jak negatywne konotacje. W tym przypadku, rzecz jasna, „zadziwiające cuda” są synonimiczne do wielkich plag, które wkrótce będą smagać Egipt.
65 Lub: „sprawię, że będą łaskawie spoglądać na ten lud” (hebr. וְנָתַתִּי אֶת־חֵן הָעָם־הַזֶּה בְּעֵינֵי מִצְרַיִם, wənâṯattî ʾeṯ- ḥēn hâʿâm-hazze bəʿējnē miṣrajim).
66 Lub: „sprzęty srebrne” (hebr. כְּלֵי־כֶּסֶף, klē-kesep̄).
67 Lub: „sprzęty złote” (hebr. כְּלֵי־זָהָב, klē-zâhâḇ).
68 Lub: „ograbicie, obrabujecie” (hebr. וְנִצַּלְתֶּם, wəniṣṣaltem).
69 Czasownik „jestem” (hebr. אֶהְיֶה, ʾehje) wyrażony jest tutaj formą jiqtol, która wskazuje najczęściej na: (1) czynność lub stan trwający w obecnej chwili (czasem również rozciągający się do przyszłości),
(2) czynność lub stan, który wydarzy się w przyszłości (w sensie jednorazowym albo ciągłym). Z tego powodu stwierdzenie Boga JHWH może być rozumiane również jako: (1) „jestem i będę z tobą” oraz (2) „będę z tobą”. Co więcej, czasownik ten występuje w trybie wolitywnym kohortatiwu. Wyraża on wolę, życzenie, obietnicę lub samoprzynaglenie podmiotu mówiącego.
74 Lub też – jeśli odczytamy to imię jako formę jiqtol w trybie wolitywnym jusiwu – „niech istnieje, niech będzie obecny”.
75 Zamiast form אֶהְיֶה, ʾehje (a więc przynależących do koniugacji prostej) powinniśmy tutaj zobaczyć formy אַהֲיֶה, ʾahăje (z koniugacji kauzatywnej hifʿil). Ale to te pierwsze wykorzystane są w tym passusie.
76 Gdybyśmy brali pod uwagę literacki sens Księgi Wyjścia 3:1-22 oraz kilku innych fragmentów Starego Testamentu i jednocześnie zignorowali wszelkie opisywane już przeze mnie problemy, z którymi borykamy się przy rekonstruowaniu starożytnej wymowy i znaczenia Tetragramu JHWH, wydaje się, że najwłaściwsze byłoby zidentyfikowanie tego imienia jako formy jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego, czasownika koniugacji prostej (qal) z rdzenia הו”י, hwj (he-waw-jod). Tetragram miałby wtedy postać יִהְוֶה, jihwe, „Jihwe” i oznaczał po prostu „[tego], który jest, [tego], który istnieje, [tego], który jest będący”

Alternatywnie – gdybyśmy odczytali to imię jako formę jiqtol w trybie wolitywnym jusiwu – „niech istnieje, niech będzie obecny”.

Ale tak jak zaznaczyłem, propozycja ta cierpi na dokładnie te same bolączki, jakie trapią wszystkie inne rekonstrukcje wymowy i pochodzenia Tetragramu. W dalszej części wpisu opisuję jeszcze jeden problem: w prawie wszystkich najstarszych inskrypcjach pochodzących z końcówki epoki brązu na Bliskim Wschodzie imię Boga Hebrajczyków składa się z trzech a nie z czterech spółgłosek.

77 To znaczy z terenów położonych na południe od Ziemi Izraela, które zamieszkiwane były przez plemiona pustynnych nomadów (Midianitów, Kenitów, Edomitów). Na przestrzeni całej Biblii hebrajskiej – począwszy od Pięcioksięgu, poprzez księgi historyczne, na prorockich i poetyckich kończąc – wzmiankowane jest pochodzenie JHWH z terenów południowych (Edomu, Seiru, Temanu, Paranu).
78, 79 W czasach starożytnych zarówno w języku staroegipskim, jak i językach semickich spółgłoska /w/ (hebrajskie waw) wymawiana była jak nasze /ł/. Egipski napis moglibyśmy transkrybować zatem jako J-H-Ł.
80 Egip. šśw lub šśł. Termin ten oznaczał albo grupy koczowników, pustynnych tułaczy, albo też grasantów, którzy od czasu do czasu nękali przygraniczne tereny Egiptu.
81 W tamtych czasach raczej: יהו, jhł (jod-he-łał). Nie jest jasne, czy trzecia litera miała wartość spółgłoskową – /w/ lub /ł/ – czy też pełniła funkcję pomocy w czytaniu (łac. mater lectionis) i reprezentowała samogłoskę /ô/ lub /u/. Druga opcja jest o tyle trudniejsza, że w tamtych czasach na Bliskim Wschodzie wykorzystywanie spółgłosek na oznaczenie niektórych samogłosek najprawdopodobniej nie było jeszcze rozwinięte. W języku hebrajskim pojawia się ono dopiero wiele stuleci później.
82, 83 W tamtych czasach raczej: יהו, jhł (jod-he-łał). Nie jest jasne, czy trzecia litera miała wartość spółgłoskową – /w/ lub /ł/ – czy też pełniła funkcję pomocy w czytaniu (łac. mater lectionis) i reprezentowała samogłoskę /ô/ lub /u/.
84 To przy założeniu, że dwie ostatnie w ogóle w tym rdzeniu występowały.
85 Lub też – jeśli odczytalibyśmy to imię jako formę jiqtol w trybie wolitywnym jusiwu – „niech istnieje, niech będzie obecny”.
86 Należą do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz.
87 Dla ciekawskich: współcześnie w Izraelu zasadę szwa złożonego pod spółgłoską gardłową pomija się nie tylko w mowie codziennej, ale również coraz częściej w słownikach, artykułach językoznawczych oraz decyzjach publikowanych przez Akademię Języka Hebrajskiego. Popularność wariantu „Jahwe” (zamiast tego dokładniejszego „Jahawe”) może być podyktowana wpływem właśnie tej współczesnej wymowy języka hebrajskiego izraelskiego.
88 Spółgłoska he pełni w tym przypadku rolę mater lectionis. O tej funkcji niektórych liter alfabetu hebrajskiego wspominałem we Wstępie do Tetragramu.

Dlaczego nie „Jehowa”?

Skąd wziął się wariant „Jehowa”?

Próba precyzyjnego wskazania, kiedy po raz pierwszy i za czyją sprawą popularny wariant odczytania Tetragramu – tytułowy „Jehowa” – przenika do szerokiej dyskusji religijno-kulturowej i zapuszcza w niej korzenie, jest w zasadzie skazana na porażkę.

Zidentyfikowanie owego pierwszego poruszyciela – czyli tego kogoś, kto świadomie lub nieświadomie (ale niekoniecznie w złej wierze, co warto podkreślić) doprowadził do wypromowania tego mylnego sposobu wymawiania Tetragramu, jest zadaniem karkołomnym, istnym mission impossible. Zwłaszcza że mowa tu o wydarzeniach sprzed wielu stuleci.

Nie oznacza to jednocześnie, że nie da się w tej materii powiedzieć niczego treściwego. Bynajmniej.

Po pierwsze, z dużą dozą pewności możemy stwierdzić, że „Jehowa” – rozumiany jako sposób odczytywania Tetragramu JHWH – zaczyna wyłaniać się na powierzchnię dyskusji teologiczno-dogmatycznej dopiero u schyłku średniowiecza i w początkach epoki renesansu. Z biegiem stuleci, jak wiemy, zyskuje on znacznie na popularności.

Po drugie, środowiskiem, w którym owo odczytanie zapełgało i za sprawą którego następnie rozkrzewiło się na cały ówczesny świat Zachodu, było bezdyskusyjnie środowisko chrześcijańskie. Europejscy teolodzy, kaznodzieje, reformatorzy, wreszcie duchowni-akademicy – to właśnie w ich pismach, traktatach i dysertacjach w wiekach XIII, XIV i kolejnych „Jehowa” urasta do rangi niemalże powszechnie przyjętego sposobu oddawania Tetragramu w łacinie, grece i w językach narodowych.

Co chcę przez to powiedzieć to to, że na tle ponad trzytysiącletniej historii Boga Hebrajczyków na scenie świata, odczytywanie jego imienia jako „Jehowa” nie tylko jest stosunkowo młodą praktyką, ale również, że jest praktyką nieżydowską, niehebrajską.

Owszem, wśród greckojęzycznych źródeł zachowanych z wieków III-VII n.e. odnaleźć można dosłownie kilka materialnych świadectw, w których Tetragram oddawany jest w formie przypominającej tę znaną nam jako „Jehowa”. Chodzi tu o warianty Ἰεουά, Ἰηουά, Ἰαωά, Ἰαωώα oraz Ἰαεωβά.

Niektórym lepiej zorientowanym zwolennikom „Jehowy” zdarza się powoływać na powyższe formy, argumentując za starożytnością bronionego przez nich wariantu[1]Najczęściej jednak przybiera to formę ogólnikowego, powierzchownego argumentu w rodzaju: „forma „Jehowa” poświadczona jest już w starożytności”, co samo w sobie … Continue reading.

Dlaczego nie powinno się używać tych wariantów w dyskusji nad rekonstrukcją wymowy Tetragramu?

Primo, są one wewnętrznie niespójne i niedające się fonologicznie pogodzić w jedno wspólne odczytanie.

Secundo, żaden z nich nie występuje w przetrwałych źródłach więcej niż jeden jedyny raz – a w zatrzęsieniu tekstów, inskrypcji i dekad pracy kopistów żydowskich i chrześcijańskich oczekiwalibyśmy wariantu o wiele solidniejszego, o wiele lepiej poświadczonego.

Tertio, odwoływanie się do którejkolwiek z powyższych opcji jest przykładem zupełnie bezzasadnej i wybiórczej praktyki obchodzenia się ze źródłami – tak zwanego cherrypickingu[2]Wybierania sobie najatrakcyjniejszych dla nas kąsków, przy jednoczesnym wyrzucaniu innych, nie mniej dobrych i smacznych.. Już w poprzednim opracowaniu zaznaczyłem, że wśród zachowanych do naszych czasów tekstów i inskrypcji odnajdujemy nie mniej niż kilkadziesiąt (sic!) różnych i niekompatybilnych między sobą wariantów oddawania Tetragramu JHWH w języku greckim.

Paradoksalnie, identycznym argumentem posiłkują się czasem proponenci najpowszechniejszego dzisiaj (również w środowisku akademickim) odczytania – „Jahwe”. Bo faktycznie wśród wspomnianych źródeł pojawiają się pojedyncze warianty, które zbliżone są do tego rekonstruowanego, popularnego dziś „Jahwe”. Problem z nimi jest, rzecz jasna, identyczny jak ten opisany powyżej.

Jedynym wnioskiem, jaki de facto można wysnuć na podstawie studium owych kilkudziesięciu wariacji transkrybowania imienia יהוה, jhwh w grece, jest ten, że już w pierwszych stuleciach naszej ery prawdopodobnie nikt nie miał bladego pojęcia, jak odczytywać Tetragram. W konsekwencji tego zarówno w tradycji ludowej (tej powiązanej z praktykami magicznymi, apotropaicznymi), jak i tej skrybarskiej, piśminniczej – najpierw greckiej, a potem także łacińskiej – narodziło się tak wiele i tak bardzo zróżnicowanych opcji wymawiania JHWH. Innymi słowy, każdy sobie rzepkę skrobał po swojemu i tak jak umiał.

Poprzedni tekst na Nie/biblijnym jest naszym punktem wyjścia

W pierwszej części mojego tetragramowego cyklu mieliśmy okazję wgryźć się w temat i położyć swego rodzaju merytoryczny fundament na resztę rozważania.

Niezbędne było bowiem, żeby ci z was, którzy wcześniej nie mieli styczności z tą tematyką lub też mieli tę styczność jedynie w szczątkowej formie, mogli zrozumieć, dlaczego w ogóle próba rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu jest tak trudna i jakie cechy języka hebrajskiego oraz piśmiennictwa żydowskiego się na to składają.

Dla wygody, streśćmy tutaj całą tę problematykę w kilku punktach. Po pełne ich omówienie zapraszam was do Wstępu do Tetragramu.

Abdżadowość zapisu języka hebrajskiego. Choć litery budujące Tetragram (czyli jod-he-waw-he) są nam dobrze znane i nie mamy wątpliwości co do tego, jak wymawiać każdą z nich, prawdziwą zagwozdką okazuje się próba uzupełnienia brakujących w zapisie samogłosek. Ze względu na abdżadowy (czyli niemalże wyłącznie spółgłoskowy) charakter zapisu języka starohebrajskiego, zadanie to staje się o wiele trudniejsze niż moglibyśmy oczekiwać. Zjawisko spółgłoskowości alfabetu hebrajskiego jest jednocześnie pięknem i przekleństwem tego języka.

Niqqud – znaki diakrytyczne zastępujące samogłoski. Jednym z najważniejszych składników pozostawionego nam przez masoretów (czyli „dzierżycieli i przekazicieli tradycji”) dziedzictwa są znaki wokalizacyjne, które z powodzeniem zaczęły pełnić rolę samogłosek, utrwalając tym samym jednolite odczytanie tekstu – i to w dodatku bez naruszania jego spółgłoskowej struktury. Tak w rzeczywistości się dzieje – ale nie dla imienia יהוה, jhwh. Zależnie od tego, jaką metodę liczenia zaaplikujemy, ilość wariantów wokalizacyjnych waha się od sześciu do nawet szesnastu! Na poziomie samego tekstu masoreckiego nie da się więc wyróżnić jednego, nadrzędnego sposobu wymawiania JHWH. Zjawisko to jest de facto sygnałem dla czytelnika, że do Tetragramu należy podejść na nieco innych zasadach.

Tetragram JHWH w innych językach i alfabetach. Choć posiłkowanie się innymi językami i dodatkowymi świadectwami nierzadko jest kluczowe dla rozwikłania jakiejś językoznawczej, starożytniczej zagwozdki, w przypadku imienia יהוה, jhwh okazuje się ono niewystarczające. Pomimo tego bowiem, że Tetragram zapisywany był w różnych językach i w różnych systemach pisma, jego jednolita, hebrajska wymowa nie przetrwała do naszych czasów. Pozostawieni jesteśmy z wieloma odmiennymi, niedającymi się pogodzić wariantami.

Imiona teoforyczne. Biblia hebrajska pełna jest teoforycznych imion, w których skrywa się cząstka Tetragramu. Mimo iż imiona te są w pełni wokalizowane, ich świadectwo pozostaje niekonkluzywne. Istnieje aż pięć różnych wariantów samogłoskowych, które są do nich dołączane. Nie zbliżają nas one zatem do ujednoliconej, starożytnej wymowy יהוה, jhwh.

Gramatyczne mroki przeszłości. Im głębiej sięgamy w przeszłość języka hebrajskiego, tym mniej wiemy na temat paradygmatów odmiany poszczególnych części mowy (w tym czasowników, imiesłowów, rzeczowników i innych), co w konsekwencji oznacza, że jeśli zechcemy cofnąć się do czasów poprzedzających staroizraelską państwowość – nasza wiedza na temat zestawów samogłoskowych towarzyszących spółgłoskowemu zapisowi hebrajskich słów będzie po prostu znikoma.

Wylistowane powyżej kwestie stanowią dla nas dzisiaj wiedzowy punkt wyjścia.

Naczelnym wnioskiem płynącym z ostatniego opracowania jest nasza ogólna niezdolność do rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu z wymienionych przed chwilą powodów. Konkluzja ta aplikuje się zatem również do wariantu „Jehowa” i już sama w sobie – niejako z miejsca – go dyskwalifikuje.

Pomimo tego, warto jest poświęcić poniższy wpis na rozprawienie się z tym niezwykle popularnym w niektórych kręgach odczytaniem, pokazując, dlaczego na gruncie reguł rządzących językiem hebrajskim oraz wzorców tradycji masoreckiej taki wariant jest nie do obronienia.

Masorecka kategoria ketib-qere

W poprzedniej części tego cyklu sporo miejsca poświęciliśmy na omówienie zagadnienia Masory – czyli wieloelementowego systemu skrybarskich symboli, skrótowców, znaków diakrytycznych, not marginalnych, glos i wyliczeń, nanoszonych bezpośrednio na rękopis księgi biblijnej, przy równoczesnym braku ingerencji w spółgłoskowe ciało tekstu.

System ten tworzy dodatkową warstwę informacji, pozostawioną nam przez masoretów – żydowskich kopistów i jednocześnie znawców Pisma oraz jego języka. Co warto tutaj podkreślić to fakt, że owa warstwa informacyjna zawiera nie tyle sugestie dotyczące interpretacji samej treści Biblii hebrajskiej, co raczej uwagi stricte językoznawcze oraz miniaturowe komentarze o charakterze piśmienniczym. W pewnym sensie pełniły one podobną rolę do tej, jaką spełniają dzisiejsze programy do pracy z tekstem biblijnym – ułatwiają one poruszanie się po dziesiątkach tysięcy wersów, wyszukiwanie pojedynczych słów i całych wyrażeń czy analizowanie określonych zjawisk gramatycznych.

Jednym z bardziej dystynktywnych elementów Masory jest tak zwana kategoria ketib-qere. Stanowiła ona część masory małej[3]Hebr. מָסוֹרָה קְטַנָּה, mâsôrâ qəṭannâ, łac. masora parva., a więc wynotowywanej w rękopisach biblijnych na marginesach bocznych. Jej nazwa pochodzi od dwóch aramejskich imiesłowów biernych: כְּתִיב, kəṯîb, „[to, co jest] zapisane”) oraz קְרֵי, qərē, „[to, co jest] odczytywane”)[4]Tak swoją drogą, aramejskie pochodzenie tych terminów nie jest przypadkowe. Masoreckie noty i symbole są w większości oparte na języku aramejskim. Podczas gdy językiem świętym – tym, … Continue reading.

Gdy przekopując się przez tekst którejś z ksiąg Biblii hebrajskiej, nasze oko złowi słowo, nad którym zawieszony jest charakterystyczny, maleńki pierścionek i równocześnie na bocznym marginesie, w tej samej linijce znajdziemy literę qof (ק) z niewielką kropką u góry – oznacza to, że właśnie trafiliśmy na przykład kategorii ketib-qere.

„Jakie jest jej znaczenie?” – z pewnością chcielibyście zapytać.

Otóż przy pomocy takiego skrybarskiego narzędzia masoreci przekazują nam, że zapisany (aram. כְּתִיב, kəṯîb) wyraz powinien być odczytywany (aram. קְרֵי, qərē) zgodnie z tym, co sugerują nam dopisane samogłoski (w postaci znaków diakrytycznych), a nie zgodnie z tym, na co wskazują spółgłoski.

Kategorię ketib-qere stosuje się na przykład w sytuacjach, gdy w spółgłoskowym tekście hebrajskim utrwalił się jakiegoś rodzaju skrybarski błąd[5]A przecież wcale nierzadko do całkowitego zmienienia sensu słowa wystarczy jedna niepoprawnie postawiona litera. Wie o tym każdy, kto w języku hebrajskim pracuje lub przynajmniej, kto zagrał … Continue reading. Ale ponieważ dla masoretów tekst spółgłoskowy był sprawą śmiertelnie poważną – świętą wręcz – i nie można było go naruszać, przyjętym rozwiązaniem stało się opatrzenie takiego błędnie zapisanego słowa notą ketib-qere, dołączając doń równocześnie znaki samogłoskowe z innego wyrazu.

Takiego słowa nie należy odczytywać w sposób standardowy – czyli łącząc starohebrajskie spółgłoski ze średniowiecznymi, masoreckimi samogłoskami. Znaki samogłoskowe dodane do wyrazu oznaczonego jako ketib-qere wskazują nam na zupełnie inny termin, jaki trzeba sobie podstawić do tekstu w myślach. To jest bardzo ważny punkt w naszym rozważaniu.

Pozwólcie, że pokażę wam to na przykładach.

Rozpocznijmy od niewielkiego fragmentu z narracji o Abramie[6]Późniejszym Abrahamie., zawartego w Księdze Rodzaju 12:8:

יב ח’ וַיַּעְתֵּ֨ק מִשָּׁ֜ם הָהָ֗רָה מִקֶּ֛דֶם לְבֵֽית־אֵ֖ל וַיֵּ֣ט אָהֳלֹה בֵּֽית־אֵ֤ל מִיָּם֙ וְהָעַ֣י מִקֶּ֔דֶם וַיִּֽבֶן־שָׁ֤ם מִזְבֵּ֨חַ֙ לַֽיהוָ֔ה וַיִּקְרָ֖א בְּשֵׁ֥ם יְהוָֽה׃

Rdz 12:8 Stamtąd [Abram] wyruszył w kierunku masywu górskiego, na wschód od Bet El. Gdy rozbił [wreszcie] swój namiot – Bet El było na zachodzie, a Aj na wschodzie. Postawił tam ołtarz dla JHWH i wznosił do niego modły[7]Lub: „wzywał imienia JHWH” (hebr. וַיִּקְרָא בְּשֵׁם יהוה, wajjiqrâʾ bəšēm ădōnâj)..

Zwróćcie uwagę na zaznaczone na czerwono słowo אָהֳלֹה – rzeczownik אֹהֶל, ʾōhel, „namiot” z przyrostkowym zaimkiem dzierżawczym 3 os. l. poj. r. żeńskiego – „jej, swojej”.

Pomimo tego, że w tekście spółgłoskowym zachował się niepoprawny zaimek dzierżawczy rodzaju żeńskiego, we wszystkich przekładach Biblii[8]W tym i w powyższym. znajdziemy tłumaczenie „swój namiot” – jak gdybyśmy mieli do czynienia z zaimkiem dzierżawczym rodzaju męskiego.

Z czego zatem wynika ten przeskok semantyczny?

Otóż termin אהלה opatrzony jest omawianą tu masorecką notą ketib-qere, która doprecyzowuje, że należy odczytywać go tak, jak gdyby dołączony był doń zaimek rodzaju męskiego:

  • nad słowem unosi się skrybarski pierścionek[9]Nieobecny w cyfrowej wersji Biblii hebrajskiej.,
  • na marginesie zaznaczony zostaje skrótowiec ק z kropeczką (litera qof od pierwszej spółgłoski aramejskiego קְרֵי, qərē, „[to, co jest] odczytywane”),
  • obok tegoż skrótowca dopisany jest wyraz אהלו, „jego namiot, swój namiot” (ten, który od samego początku powinien znaleźć się w hebrajskim passusie)
  • wreszcie na termin אהלה, „jej namiot” w ciele tekstu spółgłoskowego naniesione są samogłoski z אָהֳלוֹ, ʾohŏlô, „jego namiot, swój namiot”.

Dzięki takiemu rozwiązaniu zapis spółgłoskowy pozostaje nienaruszony, a masorecka korekta zostaje równocześnie zasugerowana.

I podkreślę tutaj raz jeszcze: samogłoski pochodzące z אהלו, „jego namiot” dołączone są do אהלה, „jej namiot” w ciele tekstu hebrajskiego – ale nie po to, żebyśmy odczytywali tak powstałe słowo w sposób całkowicie konwencjonalny. Samogłoski te mają nam jedynie zasugerować poprawne odczytanie – spógłoski należy podstawić sobie w myślach.

Pozwólcie, że pokażę wam drugi przykład – tym razem z Drugiej Księgi Królów 20:4:

כ ד’ וַיְהִ֣י יְשַׁעְיָ֔הוּ לֹ֣א יָצָ֔א הָעֵ֖יר הַתִּֽיכֹנָ֑ה וּדְבַר־יְהוָ֔ה הָיָ֥ה אֵלָ֖יו לֵאמֹֽר׃

2 Krl 20:4 Izajasz nie opuścił jeszcze środkowego dziedzińca, gdy przyszło do niego proroctwo[10]Lub: „wyrocznia, słowo” (hebr. דָּבָר, dâḇâr). JHWH. Brzmiało ono następująco (…)

Pomimo tego, że w przekładzie zapisujemy słowo „dziedziniec” (hebr. חָצֵר, ḥâṣēr), w tekście spółgłoskowym pojawia nam się termin עיר, „miasto” – ale ze znakami samogłoskowymi z חָצֵר, ḥâṣēr, „dziedziniec”.

Również i w tym przypadku mamy do czynienia z kategorią ketib-qere.

Zgodnie ze swoimi najlepszymi ustaleniami piśmienniczymi masoreci doszli do wniosku, że gdzieś w wiekach wcześniejszych popełniony został skrybarski byk i zamiast terminu oznaczającego „dziedziniec”, który jest w tym kontekście logicznym wariantem – do fragmentu biblijnego wkradł się mylny wyraz „miasto” (hebr. עִיר, ʿîr).

Nie ingerując w spółgłoskową postać tekstu, masoreci odpowiednio oznaczają to niepoprawne słowo, włączają je w kategorię ketib-qere i dopisują do niego samogłoski z terminu חָצֵר, ḥâṣēr, „dziedziniec”.

Gdybyśmy zignorowali lub przeoczyli tę masorecką notę i na siłę próbowali odczytać tego hybrydowego potworka w tekście hebrajskim[11]To znaczy spółgłoski z wyrazu עיר, „miasto” z samogłoskami z חצר, „dziedziniec”., wyszłoby nam karykaturalne עֵיר, ʿēr, które nic w tym kontekście nie mogłoby oznaczać.

Zasada się powtarza: gdy dane słowo podlega zasadzie ketib-qere, nie silimy się, aby połączyć dopisane doń znaki samogłoskowe. One wskazują nam na zupełnie inny wyraz!

Część z was z pewnością już się domyśla, że w następstwie dokładnie takiego błędu i niezrozumienia natury Masory, powstaje kuriozalny wariant „Jehowa”. Ale nie wyprzedzajmy faktów – dojdziemy do tego za chwilę.

Qere perpetuum qere permanentne w tradycji masoreckiej

Swoistym podtypem kategorii ketib-qere jest tak zwane qere perpetuum – czyli w wolnym tłumaczeniu „qere stałe” lub „permanentne”.

Od klasycznego ketib-qere odróżnia je przede wszystkim fakt, że aplikuje się ono do przypadków, które występują w Biblii hebrajskiej bardzo często.

Z tego powodu masoreci decydowali się pominąć to specjalne, skrybarskie oznaczenie słowa[12]Pierścionek nad wyrazem wraz z literą qof na marginesie. – wiedzieli bowiem, że dla osób posługujących się ich manuskryptami, sprawa będzie zrozumiała i niewymagająca dodatkowych uwag.

Dobrą ilustracją takiego qere permanentnego w Starym Testamencie jest hebrajska nazwa Jerozolimy – יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim[13]W uproszczeniu czytamy: jeruszalaim..

Spółgłoskowy zapis sugeruje nam odczytanie pozbawione samogłoski /i/ – a więc na przykład יְרוּשָׁלֵם, jərûšâlēm[14]W uproszczeniu: jeruszalem.. Tymczasem masoreci w swoich rękopisach konsekwentnie nanoszą na to słowo taki zestaw samogłosek, jak gdyby w rzeczywistości stała tam o jedna litera więcej – litera jod. A ponieważ w zapisie spółgłoskowym znak jod jest nieobecny, ostatnią samogłoskę (czyli chirik chaser) trzeba nieoczekiwanie dopisywać pod ostatnią spółgłoską – w tym przypadku jest to mem. Z perspektywy zasad niqqudu – masoreckiej wokalizacji – jest to sytuacja zupełnie niestandardowa.

Zgodnie z tym, co wyjaśniłem przed chwilą na temat qere perpetuum, w hebrajskich manuskryptach termin יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” pozbawiony jest tego specjalnego, skrybarskiego oznaczenia noty ketib-qere w postaci pierścionka nad słowem oraz skrótowca ק z kropką na marginesie.

Oznacza to, że musimy z góry wiedzieć, że „Jerozolima” podlega zasadzie ketib-qere. Masoreci nie pozostawili nam żadnej dodatkowej indykacji, która pomagałaby w identyfikacji tego przypadku. Wyraz יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” występuje w Biblii hebrajskiej przeszło sześćset razy – a zatem zasada ketib-qere jest w jego przypadku na tyle znana i jasna, że nie potrzeba było wynotowywać jej na zapas na marginesie.

Równie dobrym przykładem qere perpetuum jest zaimek osobowy 3 os. l. poj. r. męskiego הוּא, hûʾ, „on”. Wśród ponad piętnastu tysięcy wystąpień w Starym Testamencie dokładnie 120 razy jest on wokalizowany w taki sposób, aby przekształcił się w zaimek osobowy 3 os. l. poj. r. żeńskiego – hebrajskie הִיא, hîʾ, „ona”.

W ciele tekstu ma on wtedy hybrydową postać – to znaczy הִוא. Widzimy tu spółgłoski z zaimka rodzaju męskiego (הוא, he-waw-alef) i jednocześnie wokalizację wziętą z zaimka rodzaju żeńskiego (samogłoska chirik male).

Z taką sytuacją mamy do czynienia na przykład w Księdze Rodzaju 3:20:

ג כ’ וַיִּקְרָ֧א הָֽאָדָ֛ם שֵׁ֥ם אִשְׁתֹּ֖ו חַוָּ֑ה כִּ֛י הִ֥וא הָֽיְתָ֖ה אֵ֥ם כָּל־חָֽי׃

Rdz 3:20 Mężczyzna[15]Lub: „człowiek”. nadał swojej żonie imię Chawa[16]W wymowie starożytnej, rekonstruowanej: Ḥałłâ. Pierwszą głoskę wymawiamy gardłowo, podwójne /ł/ wzdłużamy, a całe słowo akcentujemy na ostatnią sylabę., gdyż to ona stała się matką każdego żyjącego.[17]„Każdego żyjącego”, hebr. כָּל־חָי, kol-ḥâj. Również: „wszystkich żyjących”, jako że imiesłów חָי, ḥâj może być tutaj użyty w sensie zbiorowym. … Continue reading[18]Jedynym polskim przekładem, w którym podjęto próbę odwzorowania gry słów w tym wersie (חַוָּה, ḥawwâ, „Chawa, Ewa, życiostwórczyni” i חָי, ḥâj, … Continue reading

Rzućcie okiem na zaznaczony na czerwono zaimek osobowy w tekście starohebrajskim oraz w tłumaczeniu.

W zapisie spółgłoskowym pojawia się הוא, hwʾ – zaimek 3 os. l. poj. r. męskiego. Tymczasem w kontekście widzimy wyraźnie, że autor odnosi się tu do Chawy, Ewy.

Dokładnie z tego powodu zarówno w tym wersie, jak i w 119 innych miejscach w Biblii hebrajskiej, masoreci aplikują do tego zaimka rodzaju męskiego wokalizację z zaimka rodzaju żeńskiego. Właśnie dlatego zamiast formy הוּא, hûʾ mamy הִוא – formę hybrydową, której nie odczytujemy. Wokalizacja właściwa dla zaimka rodzaju żeńskiego stanowi dla nas wskazówkę, że należy tutaj podstawić spółgłoski היא, hjʾ, a następnie odczytać całe słowo tak, jak gdybyśmy od początku widzieli tu zaimek הִיא, hîʾ, „ona”.

Analogicznie do przypadku יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolimy” – również i tutaj masoreci pomijają zapisanie pierścionka nad słowem oraz skrótowca ק z kropką na marginesie rękopisu.

„Dlaczego?” – ktoś mógłby zapytać.

Bo po prostu nie jest to konieczne. Taka zakulisowa, skrybarska metamorfoza zaimka 3 os. l. poj. r. męskiego הוּא, hûʾ w zaimek 3 os. l. poj. r. żeńskiego הִיא, hîʾ jest na tyle powszechna w Starym Testamencie, że nie było potrzeby wynotowywać przy niej zasady ketib-qere[19]Istnieją cztery wyjątki, gdzie ketib-qere w przypadku zaimka הִיא, hîʾ jest zaznaczone na marginesie. Są to: Pwt 13:16, 1 Krl 17:15, Hi 31:11 oraz Iz 30:33. Każdy z tych wyjątków wynika z … Continue reading.

Z tej właśnie przyczyny wszystkie takie przypadki nazywamy qere perpetuum qere permanentnym.

Jakie ma to znaczenie dla naszego rozważania na temat Tetragramu?

Otóż imię יהוה, jhwh jest najważniejszym i największym liczbowo przykładem qere perpetuum.

Zestawy samogłoskowe dołączane do 6828 wystąpień Tetragramu w Biblii hebrajskiej wynikają z zastosowanej do niego reguły ketib-qere i de facto wskazują nam na odczytywanie innych słów w jego miejsce.

O jakich słowach tu mowa? Przeczytacie o tym za moment.

Wariant „Jehowa” to niefortunny wypadek przy pracy

Jak wspomniałem już na wstępie tego wpisu, „Jehowa” – rozumiany jako sposób odczytywania Tetragramu JHWH – pojawia się na scenie po raz pierwszy najpewniej gdzieś na przełomie Wieków Średnich i Odrodzenia, w różnych krajach Europy.

To właśnie wtedy chrześcijańscy teolodzy, kaznodzieje, akademicy i pisarze coraz częściej mieli okazję pracować z hebrajskimi i greckimi rękopisami Biblii – w miejsce łacińskich jej przekładów, które do tamtego czasu stanowiły bezsprzeczny fundament zachodniego chrześcijaństwa.

Odczytanie „Jehowa” rodzi się w wyniku błędu – w wyniku niezrozumienia reguł rządzących tradycją masorecką. Można zaryzykować stwierdzenie, że jest ono niefortunnym wypadkiem przy pracy.

Nie dość bowiem, że kompletnie zignorowany zostaje fakt, iż w tekście masoreckim odnajdujemy sześć różnych wariantów samogłoskowych dołączanych do Tetragramu. Jeśli w naszej kalkulacji uwzględnimy również te wystąpienia, w których do imienia יהוה, jhwh dołączony jest jeden z siedmiu przedrostków gramatycznych – liczba potencjalnych odczytań rośnie aż do szesnastu.

Gdybyśmy w tej chwili przeliczyli, jaki procentowy udział wariant „Jehowa” ma wśród wszystkich 6828 wystąpień Tetragramu w Biblii hebrajskiej, otrzymalibyśmy mikroskopijne 0,67%.

Jak więc można posłużyć się tym jednym jedynym wariantem, a na całą resztę spuścić zasłonę milczenia?

A to przecież nie koniec historii.

Bo podobnie jak zignorowana zostaje różnorodność wariantów samogłoskowych towarzyszących Tetragramowi, całkowitemu pominięciu ulega również opisana powyżej zasada ketib-qere.

Dołączone do imienia יהוה, jhwh znaki samogłoskowe, będące de facto częścią kategorii qere perpetuum, zostały przez autorów europejskich błędnie zinterpretowane jako faktyczna wokalizacja tego słowa. W ten sposób w średniowiecznej literaturze rodzi się hybrydowa forma יְהֹוָה, jəhōwâ, „Jehowa”. Z perspektywy tradycji hebrajskiej nigdy nie była ona zamierzona.

Europejscy pisarze i teolodzy nie mieli świadomości, jakie zasady rządzą masorecką tradycją piśmienniczą i na jakie wyjątki należy być uczulonym. Wiedza ta była nieprzerwanie przechowywana wewnątrz społeczności żydowskiej, rozsianej po wielu krajach Azji, Afryki i Europy. Społeczność chrześcijańska natomiast przez kilkanaście stuleci pozostawała odcięta od hebrajskich korzeni swojej religii.

Skrybarskie techniki, które pomagały wizualnie wyodrębniać lub wręcz zupełnie pomijać Tetragram w zapisie – a w konsekwencji także unikać go w wymowie

W czasach Drugiej Świątyni[20]Czyli począwszy od drugiej połowy VI wieku p.n.e. (czasy perskie w Ziemi Izraela) aż po rok 70 n.e., gdy Świątynia Jerozolimska zburzona zostaje przez Rzymian., w obrębie różnych tradycji żydowskich następuje niezwykle ważna zmiana w związku z używaniem, zapisywaniem i wymawianiem imienia יהוה, jhwh.

Z powodów, których nie będziemy omawiać w tym wpisie, Tetragram zaczyna być traktowany jako coś więcej niż po prostu imię wyznawanego przez Hebrajczyków bóstwa. Z biegiem wieków przypisuje mu się coraz większe znaczenie i moc, a w ślad za tym zaczyna on być otaczany coraz to większą czcią.

Efektem ubocznym tychże zmian była rosnąca obawa Judejczyków przed niewłaściwym, niegodnym niejako używaniem imienia JHWH. Z czasem zaczęła ona odciskać swoje piętno na praktykach, tradycjach i zwyczajach wewnątrz jahwizmu (a potem judaizmu)[21]W tym miejscu należałoby zaznaczyć, że – jak to zwykle bywa – zdarzały się wyjątki od reguły. Nie wszyscy wyznawcy Boga JHWH podzielali takie widzenie spraw. Nie jest to zresztą … Continue reading

Wspomniane wyżej przekształcenia widoczne były w różnych obszarach życia i religii starożytnych Judejczyków.

Po pierwsze, w stosunku do okresu Pierwszej Świątyni i epoki monarchii, w czasach Drugiej Świątyni i późniejszych obserwuje się wyraźny spadek obecności Tetragramu w imionach teoforycznych[22]O zagadnieniu imion teoforycznych pisałem ostatnim razem..

Po drugie, podobnie odczuwalny spadek obecności imienia יהוה, jhwh zauważalny jest również w kontekstach niekultycznych, niereligijnych – w sprawach przyziemnych, administracyjnych, w korespondencji wojskowej, handlu, spedycji i innych.

Po trzecie i najważniejsze dla nas dzisiaj, Tetragram zaczyna być w piśmiennictwie starohebrajskim na rozmaite sposoby graficznie wyodrębniany lub wręcz całkowicie zastępowany przy pomocy innych terminów. Oznacza to, że judejscy skrybowie, przepisujący biblijne i pozabiblijne teksty, stosowali cały szereg technik, które miały za zadanie albo zwrócić uwagę odczytującego na pojawiające się w zdaniu imię JHWH (a przez to ustrzec go przed wypowiedzeniem Tetragramu na głos), albo też zupełnie zastąpić to imię innym, starannie dobranym słowem.

Pozwólcie, że wylistuję i omówię pokrótce część z tych technik.

JHWH zapisany alfabetem paleohebrajskim. Jedną z najbardziej charakterystycznych i najciekawszych metod wizualnego wyróżniania Tetragramu spośród reszty tekstu było zapisywanie go alfabetem paleohebrajskim – a więc alfabetem starszym, archaicznym, niemalże zupełnie wypartym z użytku za sprawą tak zwanego pisma kwadratowego, nazywanego również aramejskim[23]Z pisma kwadratowego korzysta się do dzisiaj – i to nie tylko w kontekście Biblii hebrajskiej czy innych starożytnych, żydowskich pism, ale także w kontekście wszelkich tekstów … Continue reading.

Zapisany w ten sposób Tetragram miał postać 𐤉𐤄𐤅𐤄.

Na stronie cyfrowej biblioteki Zwojów znad Morza Martwego, działającej z ramienia Izraelskiego Urzędu ds. Zabytków, możecie samodzielnie sprawdzić, jak taki paleohebrajski zapis wygląda w praktyce. Pod tym linkiem znajdziecie wysokiej jakości zdjęcia rękopisu Psalmów z jedenastej groty qumrańskiej[24]Formalne jego oznaczenie to 11QPsa.. Spójrzcie na drugą szpaltę od prawej, pierwszą linijkę od góry, po dłuższej przerwie w tekście. Patrzycie właśnie na pierwszy wers Psalmu 138. Pierwsze słowo od prawej, w drugiej linijce to zapisane alfabetem paleohebrajskim imię יהוה, jhwh. Zwróćcie uwagę, jak wyraźnie odróżnia się ono od reszty tekstu. W tej samej linijce, kilka słów dalej znów pojawia się Tetragram – tym razem opatrzony dodatkowo skrybarskimi kropkami nad i pod literami.

W takiej postaci JHWH w sposób niepozostawiający wątpliwości zostaje oddzielone graficznie od pozostałych słów, stanowiąc tym samym jasny sygnał dla osoby odczytującej fragment Biblii, że zbliża się właśnie do imienia Boga Hebrajczyków, które należy potraktować ze szczególnym szacunkiem.

Co ciekawe, praktyka ta sięgała również żydowskiego i chrześcijańskiego piśmiennictwa greckiego. Wśród zachowanych do naszych czasów manuskryptów odnaleźć można takie, w których Tetragram zapisywany był albo przy pomocy pisma paleohebrajskiego, albo przy pomocy pisma kwadratowego – i to pomimo faktu, że otaczający tekst był spisany w całości w grece[25]Rzućcie okiem na podlinkowany rękopis z fragmentem greckiej Septuaginty do Księgi Micheasza, odnalezionym w Jaskini Grozy (hebr. מערת האימה, məʿâraṯ hâʾējmâ) na Pustyni Judzkiej. … Continue reading! Trudno o dobitniejsze wyodrębnienie imienia JHWH w tekście.

Tetrapuncta. W niektórych manuskryptach zamiast Tetragramu judejscy skrybowie pozostawiali puste miejsce i kreślili w nim wyłącznie cztery kreseczki lub cztery kropki (stąd Tetrapuncta), które najprawdopodobniej miały symbolicznie reprezentować cztery litery tworzące imię JHWH. Widzimy to na przykład w biblijnych rękopisach 1QIsaa i 4QSamc, a także w niekanonicznych pismach z manuskryptów 1QS, 4QTest czy 4QTanḥ. W odnalezionym w egipskim Oksyrynchos papirusie o numerze 1007, który zawiera fragmenty Septuaginty[26]Czyli starogreckiego tłumaczenia Biblii hebrajskiej. do Księgi Rodzaju, Tetragram zapisany jest dwiema literami jod.

Dwukropek wyróżniający. W sporadycznych przypadkach kopiści umieszczali przed Tetragramem coś na kształt naszego dwukropka wraz z towarzyszącą mu dłuższą przerwą. Po nich następowało imię יהוה, jhwh, zapisane standardowym pismem kwadratowym. Dwukropek i przerwa miały stanowić graficzny wyróżnik dla każdego, kto czytał lub odczytywał na głos biblijną perykopę. Świetnym przykładem tej techniki jest qumrański manuskrypt 4QRPb.

Tradycja aramejska. W aramejskojęzycznych rękopisach Starego Testamentu, w Targumach[27]Czyli starożytnych tłumaczeniach ksiąg Biblii hebrajskiej na język aramejski. oraz w aramejskiej literaturze pozakanonicznej zaobserwować można cały wachlarz technik i podejść do Tetragramu. Czasem zapisywano go przy pomocy alfabetu paleohebrajskiego[28]Na przykład w qumrańskim rękopisie pseudo-Daniela (4Q243 1).. Czasem w formie dwóch, trzech, czterech lub nawet pięciu kropek (lub liter jod)[29]Na przykład w Targumie Neofiti.. Czasami JHWH zastępowano aramejskim słowem מָר, mâr, „pan, władca”, a także jego syriackimi odpowiednikami ܡܪܐ, mârâ oraz ܡܪܝܐ, mârjâ.

Warianty יהו, יהה oraz  Ἰαῶ. W niektórych tradycjach piśmienniczych pełny, czteroliterowy Tetragram zapisywany był w formie trzyliterowych wariantów. Nie jest jasne, czy były one traktowane jako skrócone wersje imienia יהוה, jhwh, czy raczej upatrywano w nich tej pierwotnej, prawidłowej jego formy.

Tetragram w postaci wariantów יהו (jod-he-waw) oraz יהה (jod-he-he)[30]Po podstawieniu nieobecnych w zapisie samogłosek, każdy z nich można odczytywać na kilka różnych sposobów. Za wariantem יהו kryją się cztery potencjalne odczytania: Jaho, Jahu, Jeho oraz … Continue reading pojawia się na scenie począwszy od V wieku p.n.e. na zapisanych w języku aramejskim ostrakonach i papirusach z Elefantyny[31]Elefantyna to wyspa na Nilu, na której w okresie Drugiej Świątyni funkcjonowała żydowska społeczność wraz z własną świątynią, poświęconą Bogu Hebrajczyków, opozycyjną w stosunku do … Continue reading.

Grecką wersją powyższych wariantów było Ἰαῶ, Iaō (Jao), o którym wspominałem już w poprzednim wpisie. Pojawia się on zarówno w żydowskiej, jak i chrześcijańskiej tradycji piśmienniczej, w różnych okresach. Widzimy go w niektórych manuskryptach z grecką Septuagintą[32]Na przykład w qumrańskim rękopisie 4Q120 zawierającym fragmenty przekładu Księgi Kapłańskiej, a także w Kodeksie Marchanalius, zawierającym greckie tłumaczenie starotestamentowych ksiąg … Continue reading. Używają go niechrześcijańscy pisarze greccy – historyk Diodor Sycylijski oraz filozof Porfiriusz. Wariant ten jest też wielokrotnie obecny w pismach wczesnochrześcijańskich Ojców Kościoła – w tym u Orygenesa i Klemensa Aleksandryjskiego.

Wyrazowe zamienniki dla Tetragramu. Najpowszechniejszym i najszerszym w swym zasięgu skrybarskim podejściem do imienia JHWH było zastępowanie go pewnymi szczególnymi, hebrajskimi terminami, które zostały organicznie wyłonione i usankcjonowane za pośrednictwem wielowiekowej tradycji. W praktyce oznacza to po prostu, że w części rękopisów zamiast imienia יהוה, jhwh starożytni kopiści umieszczali jeden z przyjętych zamienników wyrazowych. W pewnym sensie była to najbardziej inwazyjna z technik stosowanych w celu ustrzeżenia odczytującego dany rękopis przed wypowiedzeniem Tetragramu na głos.

O jakich słowach-zamiennikach mowa? W tradycji hebrajskiej jest ich kilka. Zdecydowanie najrzadziej imię JHWH zastępowane było terminami אֵל, ʾēl, „Bóg, bóstwo”[33]Zarówno w języku starohebrajskim, jak i w innych językach centralno-zachodniosemickich wyraz ten stanowił równocześnie imię własne naczelnego boga panteonu kananejskiego i ugaryckiego – … Continue reading, עֶלְיוֹן, ʿeljôn, „Najwyższy” oraz שַׁדַּי, šaddaj, „Szaddaj, Wszechmocny, Zaopatrzyciel”[34]Etymologia i znaczenie starohebrajskiego terminu שַׁדַּי, šaddaj jest jedną z nierozwiązanych hebraistycznych zagadek. Najpopularniejsze jego tłumaczenie – tj. … Continue reading. Bezdyskusyjnie najpowszechniejszymi zamiennikami wyrazowymi dla imienia JHWH w starohebrajskich rękopisach biblijnych i pozabiblijnych były wyrazy אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”[35]Starohebrajskie אֲדֹנָי, ʾădōnâj to forma liczby mnogiej rzeczownika אָדוֹן, ʾâḏôn, „pan, władca” z sufigowanym zaimkiem dzierżawczym 1 os. l. poj, „moi, … Continue reading oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”. Oba te zamienniki miały bez cienia wątpliwości największe znaczenie w kontekście Tetragramu i na stałe odcisnęły się na starożytnej, a potem średniowiecznej tradycji żydowsko-chrześcijańskiej. Miały one także kluczowy wpływ na całą tradycję greckojęzyczną, która na stałe przyswoiła starogreckie odpowiedniki hebrajskich אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” jako najważniejsze i najpowszechniejsze zamienniki dla imienia יהוה, jhwh.

Widzimy ten schemat wyraźnie, porównując manuskrypty masoreckie z tymi starożytnymi, które zaliczają się do biblioteki Zwojów znad Morza Martwego. W słynnym Wielkim Zwoju Izajasza z Qumran natknąć się można na wersy, w których figuruje słowo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” – jednocześnie w tych samych miejscach w rękopisach masoreckich zapisany jest Tetragram. Czasami sytuacja jest dokładnie odwrotna. W qumrańskim manuskrypcie mamy imię JHWH, podczas gdy w masoreckiej tradycji tekstualnej w tym miejscu jest już אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”. Tego rodzaju szerokie analizy porównawcze dobitnie pokazują tę swoistą wymienność obu tych słów.

Ciekawym przykładem jest tak zwany Peszer do Habakuka[36]Czyli komentarz do księgi proroka Habakuka. Termin zaszczepiony na grunt języka polskiego ze starohebrajskiego פֵּשֶׁר, pēšer, „wytłumaczenie, wyjaśnienie, znaczenie, … Continue reading, odnaleziony w pierwszej grocie qumrańskiej pod koniec pierwszej połowy XX wieku. Podczas gdy tekst źródłowy księgi zapisany jest standardowym pismem kwadratowym, a Tetragram w tekście biblijnym alfabetem paleohebrajskim, w części z komentarzem, interpretacją imię JHWH jest unikane całkowicie, a w jego miejsce skryba wstawia hebrajskie אֵל, ʾēl, „Bóg, bóstwo”.

Na marginesie warto dodać jeszcze, że starożytnym skrybom zdarzało się zapisywać powyższe wyrazy-zamienniki alfabetem paleohebrajskim – dokładnie tak, jak działo się to w przypadku samego Tetragramu. Również cel był ten sam – odseparować graficznie słowo od reszty tekstu, a dzięki temu zwrócić na nie szczególną uwagę. Choć praktyka ta była stosunkowo rzadka, jednoznacznie pokazuje ona, że w pewnych kręgach i tradycjach nawet te zamienniki-tytuły boskie otaczane były wyjątkowym szacunkiem.

Tradycja grecka. W tradycji piśmiennictwa greckiego mamy do czynienia z całym spektrum przyjętych technik – począwszy od wspomnianego już wyżej zastosowania pisma paleohebrajskiego oraz kwadratowego (aramejskiego) do zapisu Tetragramu[37]Greckie rękopisy z imieniem JHWH w formie pisma kwadratowego: (1) datowany na I wiek p.n.e. Papirus Fouad 266 z fragmentami Septuaginty do Księgi Rodzaju i Księgi Powtórzonego Prawa, (2) Rękopis … Continue reading, poprzez charakterystyczny, trzyliterowy wariant Ἰαῶ, Iaō (Jao), na zamiennikach wyrazowych kończąc.

Ta ostatnia kategoria jest najpowszechniejsza i zarazem najistotniejsza. Filozofia za nią stojąca jest identyczna jak w przypadku tej hebrajskiej, opisanej w punkcie wyżej. Oznacza to, że pewne usankcjonowane przez historię i tradycję terminy starogreckie zaczęły być stosowane przez starożytnych kopisów jako wyrazowe zamienniki dla obecnego w tekście Tetragramu. Do głosu dochodzą tutaj dwa greckie słowa: κύριος, kyrios, „pan, władca” oraz θεός, theos, „bóg, bóstwo”. Były to bardzo dobre ekwiwalenty swoich hebrajskich pierwowzorów, czyli odpowiednio אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”.

W przeciwieństwie do pozostałych metod przyjętych w tradycji greckiej, których przykłady liczą nie więcej niż kilka-kilkanaście świadectw dla każdej techniki, zamienniki κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo” występują w nieporównywalnie większych ilościach – setkach, a nawet tysiącach.

Zamiennik κύριος, kyrios, „pan, władca” jest dla naszego dzisiejszego rozważania szczególnie istotny, ponieważ w zdecydowanej większości starogreckich rękopisów Septuaginty[38]Czyli starożytnego tłumaczenia Biblii hebrajskiej na grekę. jest on z precyzyjną konsekwencją wykorzystywany jako ekwiwalent Tetragramu JHWH. Z perspektywy czystej ilości jego zastosowań, mówimy tu o całych setkach przypadających na księgę biblijną. Gdybyśmy dodali te księgi do siebie, zamiennik κύριος, kyrios, „pan, władca” sięgałby kilku tysięcy wystąpień. Co więcej, nie tylko w tłumaczeniach ksiąg biblijnych widoczna jest ta metoda. Również w literaturze pozabiblijnej (religijnej i niereligijnej) mamy do czynienia z tym samym zjawiskiem. Autorzy różnych czasów i pochodzący z różnych środowisk zamiast Tetragramu zapisywali κύριος, kyrios, „pan, władca” (najczęściej) oraz θεός, theos, „bóg, bóstwo” (rzadziej) – czy to odnosząc się do Boga Hebrajczyków, czy cytując fragmenty ze Starego Testamentu, w których wedle tradycji masoreckiej występuje imię יהוה, jhwh.

W środowisku hebraistyczno-biblistycznym nie ma wątpliwości, że zachodzi tutaj związek przyczynowy: (1) gdzieś w czasach Drugiej Świątyni Tetragram zaczyna być unikany w mowie w coraz większym stopniu, (2) tradycja selekcjonuje terminy אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” jako prymarne zamienniki dla JHWH w starohebrajskich pismach biblijnych i pozabiblijnych, (3) grecka gałąź judaizmu przejmuje te hebrajskie zamienniki i wybiera dla nich greckie ekwiwalenty w postaci κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo”.

Opisane tu przemiany religijno-kultyczne w sposób bezpośredni odcisnęły się na żydowskiej i chrześcijańskiej tradycji piśmienniczej. Jak przekonacie się za chwilę, dokładnie te dwa hebrajskie (i greckie) zamienniki dla Tetragramu[39]To znaczy κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo”. grały pierwsze skrzypce w pracy masoretów.

Zanim przejdziemy do kolejnego punktu tego opracowania, chciałbym, żeby jedna kwestia wybrzmiała w sposób wyraźny i rozwiewający ewentualne wątpliwości.

Otóż przedstawione powyżej metody wyodrębniania lub całkowitego unikania Tetragramu w zapisie nie są w żadnej mierze nowoczesną praktyką. Nie są one nawet średniowieczną praktyką. Wszystkie te techniki sięgają czasów starożytnych, okresu Drugiej Świątyni w Izraelu, a następnie pierwszych wieków chrześcijaństwa. Mało tego, dotyczą one zarówno żydowskich, jak i chrześcijańskich kopistów.

Terminy אֲדֹנָי, ʾădōnâj i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm jako zamienniki qere dla Tetragramu w tradycji masoreckiej

Wyjaśniliśmy już, że znaki samogłoskowe dołączane do Tetragramu nigdy nie miały być odczytywane wraz z jego spółgłoskami, tworząc tym samym dziwaczne formy hybrydowe. Wytłumaczyliśmy sobie też, że zestawy samogłosek towarzyszące imieniu יהוה, jhwh w tradycji masoreckiej były częścią bardzo charakterystycznej zasady ketib-qere. Zasada ta wskazywała na odczytanie innego słowa w miejsce tego, które obecne było w tekście spółgłoskowym. Wszystko to, rzecz jasna, odbywało się bez naruszania tekstu spółgłoskowego.

Masoreci nie musieli wynajdywać koła na nowo. Postanowili oni skorzystać z wielowiekowej tradycji poprzedzającej ich własne czasy, stawiając na najpowszechniejszą praktykę obchodzenia się z Tetragramem w pismach żydowskich – korzystanie z zamienników wyrazowych.

A zatem jakie zamienniki wykorzystali w swojej pracy?

Dokładnie te, które tradycja usankcjonowała wcześniej jako najważniejsze i najczęstsze – a więc אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”.

Identyfikacja tychże dwóch terminów jako masoreckich zamienników dla Tetragramu jest szalenie mocna i ugruntowana w środowisku hebraistyczno-biblistycznym. Jak dotąd nie zaproponowano lepszego wytłumaczenia dla wszystkich zjawisk i zabiegów piśmienniczych związanych z Tetragramem.

Naczelnym wariantem był bez cienia wątpliwości אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Stosowany jest on w 95.88% przypadków, w których Tetragram pojawia się w Tekście Masoreckim. Wariant drugi – אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm – to jedynie 4.12% wszystkich wystąpień. Za moment wyjaśnię wam, skąd ta dysproporcja.

W poniższej tabeli możecie zobaczyć, jaki zestaw samogłoskowy odpowiada jakiemu zamiennikowi, a także jak często wykorzystany jest w Tekście Masoreckim:

Wariant wokalizacjiQere dla jakiego zamiennika wyrazowegoIlość wystąpień w Tekście Masoreckim
יְהוָהאֲדֹנָי, ʾădōnâj5680
יְהֹוָהאֲדֹנָי, ʾădōnâj46
יֱהֹוִהאֱלֹהִים, ʾĕlōhîm1
יֱהוִהאֱלֹהִים, ʾĕlōhîm2
יְהֹוִהאֱלֹהִים, ʾĕlōhîm36
יְהוִהאֱלֹהִים, ʾĕlōhîm242

Prawdopodobnie najciekawszymi i najbardziej jaskrawymi przykładami stosowania wyrazowych zamienników אֲדֹנָי, ʾădōnâj oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm w mowie są te fragmenty Biblii hebrajskiej, w których w ciele spółgłoskowego tekstu Tetragram JHWH i termin אֲדֹנָי, ʾădōnâj stoją obok siebie. Oznaczałoby to bowiem, że osoba odczytująca taki passus musiałaby wypowiedzieć אֲדֹנָי, ʾădōnâj dwukrotnie, co stanowiło rzecz niepożądaną.

Tak jak w tysiącach innych miejsc, gdzie w Tekście Masoreckim pojawia się imię יהוה, jhwh, tak i tutaj oczekiwalibyśmy, że Tetragram zostanie zwokalizowany przy pomocy znaków samogłoskowych z zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Tymczasem w takich charakterystycznych przypadkach, gdzie יהוה, jhwh oraz אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” sąsiadują ze sobą w tekście spółgłoskowym, do Tetragramu dodane zostają samogłoski z zamiennika אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm!

Rzućcie okiem na te trzy fragmenty poniżej, żeby zrozumieć, jak to wygląda w praktyce:

טו א’ אַחַ֣ר׀ הַדְּבָרִ֣ים הָאֵ֗לֶּה הָיָ֤ה דְבַר־יְהוָה֙ אֶל־אַבְרָ֔ם בַּֽמַּחֲזֶ֖ה לֵאמֹ֑ר אַל־תִּירָ֣א אַבְרָ֗ם אָנֹכִי֙ מָגֵ֣ן לָ֔ךְ שְׂכָרְךָ֖ הַרְבֵּ֥ה מְאֹֽד׃ ב’ וַיֹּ֣אמֶר אַבְרָ֗ם אֲדֹנָ֤י יֱהוִה֙ מַה־תִּתֶּן־לִ֔י וְאָנֹכִ֖י הֹולֵ֣ךְ עֲרִירִ֑י וּבֶן־מֶ֣שֶׁק בֵּיתִ֔י ה֖וּא דַּמֶּ֥שֶׂק אֱלִיעֶֽזֶר׃

Rdz 15:1 Po tych wydarzeniach Abram otrzymał wyrocznię JHWH w widzeniu: „Nie bój się, Abramie! Jestem twoją tarczą! Twoja zapłata będzie wielka! 2 Abram odpowiedział: „Panie! JHWH! Cóż mógłbyś mi dać? Pozostaję bezdzietny. Mój majątek przejdzie w ręce Eliezera z Damaszku.”

טז כח’ וַיִּקְרָ֥א שִׁמְשֹׁ֛ון אֶל־יְהוָ֖ה וַיֹּאמַ֑ר אֲדֹנָ֣י יֱהֹוִ֡ה זָכְרֵ֣נִי נָא֩ וְחַזְּקֵ֨נִי נָ֜א אַ֣ךְ הַפַּ֤עַם הַזֶּה֙ הָאֱלֹהִ֔ים וְאִנָּקְמָ֧ה נְקַם־אַחַ֛ת מִשְּׁתֵ֥י עֵינַ֖י מִפְּלִשְׁתִּֽים׃

Sdz 16:28 Samson zawołał do JHWH: „Panie! JHWH! Proszę, wspomnij mnie! Uczyń mnie silnym jeszcze ten jeden raz, Boże – żebym mógł zemścić się na Filistynach za [wyłupienie] mi oczu[40]Lub: „żebym mógł odpłacić się Filistynom [nawet] za jedno z moich oczu!”.!

קמ ח’ יְהֹוִ֣ה אֲ֭דֹנָי עֹ֣ז יְשׁוּעָתִ֑י סַכֹּ֥תָה לְ֝רֹאשִׁ֗י בְּיֹ֣ום נָֽשֶׁק׃

Ps 140:8 JHWH! Panie! Siło mojego ratunku!
Ty osłaniasz moją głowę w dniu bitwy!

Kolorem czerwonym zaznaczyłem słowo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”, a kolorem niebieskim Tetragram.

W każdym z powyższych przypadków wokalizacja imienia יהוה, jhwh nieoczekiwanie zmienia się z tej odpowiadającej samogłoskom z אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” na tę, która koresponduje z wyrazem אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”. Widzimy wyraźnie, jak sekwencja znaków samogłoskowych chataf patach-cholam-kamac przeobraża się w sekwencję chataf segol[41]Lub zwykłe szwa.-cholam-kamac.

Dzięki takiemu skrybarskiemu zabiegowi masoretom udaje się uniknąć sytuacji, w których osoba odczytująca tekst Biblii hebrajskiej na głos zmuszona byłaby wypowiedzieć to samo słowo – to znaczy אֲדֹנָי, ʾădōnâj – dwukrotnie[42]W Księgach Kronik – spisywanych na długo przed czasami masoreckimi – przyjęto bardzo osobliwe rozwiązanie tego samego problemu. Kronikarz (czyli autor tychże ksiąg), który … Continue reading.

Nie istnieje lepsze wytłumaczenie dla omawianej w tym opracowaniu różnorodności zestawów samogłoskowych towarzyszących Tetragramowi. Nie ma też lepszego wyjaśnienia dla takich charakterystycznych przejść wokalizacyjnych, jak te pokazane wam przed chwilą.

Wszystko to uzmysławia nam, że działający w średniowieczu masoreci przejęli wielowiekową, sięgającą czasów Drugiej Świątyni tradycję unikania wymawiania imienia JHWH poprzez zastąpienie go jednym z dwóch wyrazów-tytułów – אֲדֹנָי, ʾădōnâj i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm.

Ale ponieważ tekst spółgłoskowy był dla nich święty i nietykalny, nie ingerowali oni weń w sposób bezpośredni. Nie podmieniali Tetragramu wspomnianymi terminami w zapisie. Robili to wyłącznie przy wypowiadaniu go na głos, podczas odczytywania Biblii hebrajskiej. Natomiast w samym tekście spółgłoskowym, stosując zasadę ketib-qere, konsekwentnie dodawali znaki samogłoskowe pochodzące z obu tych słów-zamienników. Każdemu, kto odczytywał tekst biblijny na głos sugerowali tym samym, że w miejsce Tetragramu należy wymówić albo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, albo אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm.

Różnica między samogłoską chataf patach a samogłoską szwa to nie różnica między naszymi /a/ oraz /e/

W ramach dyskusji nad Tetragramem i utożsamienia słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj z jego masoreckim qere przywoływany jest najczęściej jeden kontrargument. Brzmi on w następujący sposób: אֲדֹנָי, ʾădōnâj nie mógł być zamiennikiem dla Tetragramu, ponieważ ich samogłoski się nie zgadzają – JHWH ma na początku samogłoskę /e/, podczas gdy אֲדֹנָי, ʾădōnâj ma samogłoskę /a/.

Nic bardziej mylnego.

Różnica między tymi dwiema samogłoskami w tradycji masoreckiej nie odpowiada naszemu dzisiejszemu, płaskiemu rozróżnieniu na szerokie /e/ oraz otwarte, proste /a/, ponieważ tak jak szwa nie jest szeroką samogłoską /e/, tak i chataf patach, stojący pod pierwszą literą słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj, nie jest naszym prostym fonemem /a/.

Chataf patach[43]Zapisywany jest w formie dwóch kropeczek ustawionych jedna pod drugą (samogłoska szwa) z towarzyszącą im poprzeczną kreseczką po lewej (patach). to de facto szwa złożone.

„Czym jest szwa złożone?” – chcielibyśmy zapytać.

Otóż, krótko mówiąc, jest to szwa, któremu towarzyszy dodatkowy znak samogłoskowy – patach, kamac lub segol. Występuje ono w sytuacjach, gdy pod daną spółgłoską nie może stać samodzielne szwa – najczęściej w przypadku spółgłosek gardłowych. Oznacza to innymi słowy, że samogłoski chataf patach, chataf kamac oraz chataf segol są po prostu podtypami standardowego znaku szwa i jako takie należy je rozumieć w kontekście masoreckiej wokalizacji.

Podnoszona w internecie wątpliwość co do rozbieżności między pierwszą samogłoską z imienia JHWH a tą z אֲדֹנָי, ʾădōnâj jest zatem bezpodstawna. Wynika ona z powszechnie obowiązującego dziś, uproszczonego względem epoki masoreckiej podziału na poszczególne hebrajskie samogłoski i sposoby ich odczytywania. Aplikuje się to zarówno do aszkenazyjsko-sefardyjskiej wymowy współczesnego języka hebrajskiego (izraelskiego), jak i w przypadku dzisiejszego standardu czytania tekstu Biblii hebrajskiej.

Pytanie, dlaczego przy wokalizacji Tetragramu masoreci nie użyli po prostu znaku chataf patach – czyli dokładnie tego samego rodzaju szwa, jakie zapisywane jest w wyrazie אֲדֹנָי, ʾădōnâj – pozostaje otwarte. Choć nie znamy na nie ostatecznej odpowiedzi, wydaje się, że mamy tu do czynienia ze specyficzną decyzją skrybarską, która mogła być podyktowana powszechnością aplikowania kategorii ketib-qere do imienia יהוה, jhwh, a także zasadami rządzącymi masorecką wokalizacją.

Warto zaznaczyć w tym miejscu, że brak jednoznacznej odpowiedzi na tę marginalną kwestię nie ma wpływu na identyfikację terminu אֲדֹנָי, ʾădōnâj jako naczelnego zamiennika dla Tetragramu w Tekście Masoreckim.

Za tym utożsamieniem przemawia szereg zasadniczych kwestii:

  • Pozostałe dwie samogłoski (cholam i kamac) zgadzają się z wokalizacją zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.
  • Prawdziwa tożsamość samogłoski stojącej pod pierwszą literą Tetragramu uaktywnia się, gdy zostaje do niego dołączony jeden z przedrostkowych przyimków lub jedna z partykuł. W wokalizacji widać wtedy wyraźnie, że dla masoretów pierwsza spółgłoska w rzeczywistości opatrzona była samogłoską chataf patach. Przeczytacie o tym za chwilę.
  • Z podobnym przeobrażeniem samogłoskowym mamy do czynienia również w przypadku drugiego masoreckiego zamiennika wyrazowego – אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm. Szwa złożone, w sposób naturalny stojące pod pierwszą spółgłoską, ulega modyfikacji ze szwa złożonego (chataf segol) na szwa proste.
  • Nie istnieje lepsze wytłumaczenie dla przejścia między zestawem samogłoskowym odpowiadającym אֲדֹנָי, ʾădōnâj a tym odpowiadającym אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm w sytuacjach, gdy w tekście spółgłoskowym Tetragram יהוה, jhwh pojawia się tuż obok słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Wokalizacja przedrostków towarzyszących Tetragramowi zgadza się z odczytywaniem go w formie אֲדֹנָי, ʾădōnâj i zarazem wyklucza wariant „Jehowa”

Masorecki niqqud[44]Hebr. נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, punktację, okropkowanie”. Synonim „wokalizacji”. – choć niemało w nim wyjątków i niestandardowych sytuacji – w gruncie rzeczy rządzi się spójnymi i konsekwentnymi zasadami.

W tych przypadkach, w których tradycja masorecka odbiega od swoich wewnętrznych reguł – wiemy, że coś się dzieje. I tym baczniej przyglądamy się sprawie.

Na bazie znajomości wspomnianych zasad jesteśmy w stanie ekstrapolować – przewidywać, jak wokalizacja powinna zadziałać w scenariuszach niestandardowych. Dzięki temu możemy stwierdzić, czy mowa jest na przykład o skrybarskim błędzie czy może raczej o jakimś charakterystycznym wyjątku.

Jedną z takich takich reprezentatywnych sytuacji dla tradycji masoreckiej jest sposób wokalizowania różnego rodzaju przyimków czy partykuł, które występują pod postacią pojedynczej spółgłoski dołączanej do danego słowa (w formie przedrostka).

Takie przedrostkowe przyimki i partykuły w sposób metodyczny opatrywane były jednym, konkretnym znakiem samogłoskowym. W szczególnych okolicznościach samogłoska ta podlegała zmianie – według przewidywalnych norm hebrajskich.

W wyjątkowych przypadkach, po dołączeniu do danego wyrazu jednego z przyimków lub jednej z partykuł, modyfikacji ulec mógł nawet sam zestaw samogłoskowy tego konkretnego słowa.

Świetnymi przykładami w tym kontekście są bardzo często występujące (a przez to bardziej miarodajne) terminy יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” oraz יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”.

Oba te wyrazy rozpoczynają się od kombinacji spółgłoski jod wraz ze stojącą pod nią samogłoską szwa – czyli dokładnie takiego samego zestawu spółgłoskowo-samogłoskowego, z jakim mamy do czynienia przy niepoprawnym wariancie odczytywania Tetragramu – יְהֹוָה, jəhōwâ, „Jehowa”. Z tego właśnie powodu są one dla nas niezwykle istotne – bo ilustrują nam, jak powinna zadziałać masorecka wokalizacja.

Rzućcie okiem na poniższe tabele:

Termin samodzielnyWariant z jednym z przedrostków
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”בִּירוּשָׁלִַם, bîrûšâlaim, „w Jerozolimie”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”כִּירוּשָׁלִַם, kîrûšâlaim, „jak Jerozolima”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”לִירוּשָׁלִַם, lîrûšâlaim, „do Jerozolimy, Jerozolimie”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”מִירוּשָׁלִַם, mîrûšâlaim, „z Jerozolimy, od Jerozolimy”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”וִירוּשָׁלִַם, wîrûšâlaim, „i Jerozolima, a Jerozolima”
Termin samodzielnyWariant z jednym z przedrostków
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”בִּיהוּדָה, bîhûḏâ, „w Judzie”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”כִּיהוּדָה, kîhûḏâ, „jak Juda”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”לִיהוּדָה, lîhûḏâ, „do Judy, Judzie”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”מִיהוּדָה, mîhûḏâ, „z Judy, od Judy”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”וִיהוּדָה, wîhûḏâ, „i Juda, a Juda”

W każdej z powyższych sytuacji wokalizacyjnych bardzo konsekwentnie zachodzi specyficzna modyfikacja spółgłoskowo-samogłoskowa:

  • samogłoska szwa dołączona do jednego z przyimków lub spójnika וְ, zmienia się w długi chirik (chirik male)
  • spółgłoska jod zanika w wymowie i przejmuje funkcję mater lectionis dla długiego chirika towarzyszącego przedrostkowi
  • samogłoska szwa stojąca pod pierwszą literą wyrazu (spógłoską jod) całkowicie zanika

W ten sposób zamiast wokalizacji בִּיְהוּדָה, bijəhûḏâ, „w Judzie” lub מִיְּרוּשָׁלִַם, mijjərûšâlaim, „z Jerozolimy” mamy odpowiednio בִּיהוּדָה, bîhûḏâ oraz מִירוּשָׁלִַם, mîrûšâlaim. Modyfikacje te wynikają z fonologii języka hebrajskiego.

Gwoli ścisłości, zasada ta aplikuje się do wszystkich innych terminów w Starym Testamencie, które rozpoczynają się od identycznej kombinacji znaków (spółgłoski jod opatrzonej samogłoską szwa).

A jak to wygląda w przypadku Tetragramu? Czy masoreci stosują ten sam wzór wokalizacyjny? Bynajmniej!

Przy imieniu יהוה, jhwh masoreci uparcie odbiegają od tej reguły, tym samym tworząc dla Tetragramu jeden wielki wyjątek. Nie dzieje się to przypadkowo, że stosowane przez nich wzory samogłoskowe zgadzają się z najpowszechniejszym zamiennikiem wyrazowym dla JHWH – אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”.

Wariant wokalizacji z jednym z przedrostkówSytuacja wokalizacyjna i jej opisIlość wystąpień w Tekście Masoreckim
לַיהוָהPrzyimek לְ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie pojawia się samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Stoi to w zgodzie z resztą wokalizacji Tetragramu w tym przypadku.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [45]W uproszczeniu: /je/., przyimek לְ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
579
לַיהֹוָהPrzyimek לְ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie pojawia się samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Stoi to w zgodzie z resztą wokalizacji Tetragramu w tym przypadku.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [46]W uproszczeniu: /je/., przyimek לְ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
5
לֵיהוִהPrzyimek לְ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /ē/ (cere).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ĕ/ (chataf segol), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [47]W uproszczeniu: /je/., przyimek לְ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
1
מֵיְהוָהPrzyimek מִ, mi po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /ē/.

Sugeruje nam to, że dla masoretów pierwszą literą następującą zaraz po przyimku była nie litera jod, ale de facto jedna ze spółgłosek, które nie ulegają podwojeniu (geminacji). Należały do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz. Zgadza się to z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj – jego pierwszą spółgłoską jest alef, która nie ulega podwojeniu i która będzie zmuszać przyimek מִ, mi do modyfikacji samogłoski na /ē/ (cere).

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [48]W uproszczeniu: /je/., przyimek מִ, mi opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
20
מֵיהוָהPrzyimek מִ, mi po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /ē/.

Sugeruje nam to, że dla masoretów pierwszą literą następującą zaraz po przyimku była nie litera jod, ale de facto jedna ze spółgłosek, które nie ulegają podwojeniu (geminacji). Należały do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz. Zgadza się to z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj – jego pierwszą spółgłoską jest alef, która nie ulega podwojeniu i która będzie zmuszać przyimek מִ, mi do modyfikacji samogłoski na /ē/ (cere).  

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [49]W uproszczeniu: /je/., przyimek מִ, mi opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
4
בַּיהוָה
בַיהוָה
Przyimek בְּ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [50]W uproszczeniu: /je/., przyimek בְּ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
105
בַּיהֹוָהPrzyimek בְּ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [51]W uproszczeniu: /je/., przyimek בְּ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
1
כַּיהוָהPrzyimek כְּ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [52]W uproszczeniu: /je/., przyimek כְּ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
4
וַיהוָהSpójnik וְ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [53]W uproszczeniu: /je/., spójnik וְ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
99
וַיהֹוָהSpójnik וְ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach).

Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, [54]W uproszczeniu: /je/., spójnik וְ, opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).
1
הַיהוָהPartykuła pytajna הֲ, po dołączeniu do Tetragramu zmienia swoją samogłoskę na /a/ (patach).

Wynika to z faktu, że dla masoretów pierwszą literą następującą zaraz po tejże partykule była nie litera jod, ale de facto jedna ze spółgłosek, które nie ulegają podwojeniu (geminacji). Należały do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz. Zgadza się to z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj – jego pierwszą spółgłoską jest alef, która nie podlega podwojeniu i która wymusza na partykule pytajnej הֲ, modyfikację samogłoski na /a/ (patach).
1
שֶׁיֲהוָהWokalizacja partykuły שֶׁ, še nie ulega modyfikacjom – również i w tym przypadku.

Uaktywnia ona natomiast tę dokładną, prawdziwą samogłoskę stojącą pod pierwszą literą Tetragramu. Z tego powodu obserwujemy zmianę ze szwa na chataf patach.
1

Wszystkie powyższe przypadki wokalizacyjne czarno na białym pokazują, że domyślnym sposobem wymawiania imienia JHWH w tradycji masoreckiej nie mogło być „Jehowa”.

Równocześnie każdy z tych scenariuszy samogłoskowych w sposób absolutnie konsekwentny współgra z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika wyrazowego אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Przedrostki przyjmują taką wokalizację, jakby de facto następowała po nich albo spółgłoska nieulegająca podwojeniu, albo też samogłoska /ă/ (chataf patach) – zależnie od danej sytuacji.

Sprawy pomniejsze na sam koniec

W dzisiejszym wpisie wyjaśniłem wam, dlaczego popularny wariant odczytania Tetragramu „Jehowa” jest błędny i skąd wziął się na scenie historii. Ciężar argumentów świadczących przeciwko niemu jest przytłaczający.

Gdyby się tak jednak zdarzyło, że ktoś z was mimo wszystko nadal preferowałby wymawianie Tetragramu w formie „Jehowa”, warto trzymać w pamięci kilka kwestii opisanych poniżej.

Jod wymawiane jako /j/. Inicjalna spółgłoska jod wymawiana była i jest jak nasze /j/. Odczytywanie tej litery jako /dż/ – jak to ma miejsce w zachodnim „Dżehołwa” – podyktowane jest fonologią języka angielskiego i zarazem kłóci się z historią i fonologią języków semickich.

Historyczna wymowa spółgłoski waw. Spółgłoska waw (czyli trzecia litera Tetragramu, reprezentowana przez pionową kreseczkę) historycznie wymawiana była jak nasze /ł/. Z tego powodu, właściwie rzecz biorąc, powinniśmy mówić o spółgłosce łał – nie waw. Waw realizowane jak nasze /w/ odpowiada tradycji masoreckiej (a więc zakotwiczonej w epoce średniowiecza) i sięga pierwszych wieków naszej ery. Jeśli jednak zechcemy cofnąć się do czasów monarchii w starożytnym Izraelu i Judzie, a tym bardziej do przełomu epoki brązu i epoki żelaza na Bliskim Wschodzie (czyli czasów, w których na scenie pojawia się nieznane dotychczas bóstwo czczone przez Hebrajczyków – Bóg JHWH), spółgłoska waw byłaby wymawiana jak nasze /ł/. Dokładnie w ten sposób ta sama litera realizowana była w dialektach aramejskich i arabskich. Stąd „Jehoła” – a nie „Jehowa”.

Akcent na ostatniej sylabie kończącej się na /â/. W przypadku hebrajskich słów kończących się wygłosem /â/[55]Zapisuje się go w formie pomocniczej litery ה, he, poprzedzonej samogłoską kamac gadol., akcent pada na ostatnią sylabę. Stąd „Jehoła” – a nie „Jehoła”.

Nieme he na końcu. Końcowa litera he nie jest częścią rdzenia wyrazowego – jest jedynie ortograficznym oznaczeniem wygłosu, kończącego się w odczytaniu „Jehowa” samogłoską[56]Spółgłoska he pełni w tym przypadku rolę mater lectionis. O tej funkcji niektórych liter alfabetu hebrajskiego wspominałem w poprzednim wpisie.. Oznacza to, że powinniśmy wymawiać „Jehoła” – a nie „Jehołah„.

Historyczna wymowa samogłoski szwa. Samogłoska szwa, zapisywana przez masoretów w formie dwóch kropeczek umieszczonych jedna pod drugą i oddawana w transkrypcji akademickiej w postaci znaku /ə/, nie była wymawiana jako pełnoprawne, szerokie /e/, jak to ma miejsce dzisiaj. Zgodnie z analizami porównawczymi różnych żydowskich tradycji piśmienniczych (w tym kilku gałęzi masoreckich) oraz wynikającej z nich fonologii, uważa się, że w czasach masoretów brzmienie samogłoski szwa bliższe było naszej samogłosce /a/ niż /e/[57]Istniały wyjątki, rzecz jasna – ale nie dotyczą one naszego przypadku.. Warto podkreślić, że tego rodzaju rekonstrukcja jest niezwykle trudna. Z tego powodu nie będzie ona oczywista i ostateczna. Niemniej jednak, gdybyśmy założyli, że jest ona prawidłowa, wariant „Jehowa” należałoby wymawiać bardziej jako „Jahoła” – a nie „Jehoła„. W tym miejscu należałoby dopowiedzieć, że ze względu na przepaść tysiącleci, jaka dzieli nas od początków jahwizmu, nie jesteśmy w stanie zbadać, jak tę samogłoskę wymawiano w czasach antycznych.

Historyczna wymowa samogłoski kamac. Podobnie jak w przypadku samogłoski szwa, wymowa kamacu w erze masoretów różniła się od tej utartej dzisiaj. Badania porównawcze nad fonologią stojącą za różnymi tradycjami hebrajskimi sugerują, że wymawiany on był jak samogłoska mieszcząca się gdzieś pomiędzy naszymi /a/ i /o/[58]W terminologii fachowej chodzi tu o samogłoskę półotwartą tylną zaokrągloną. W międzynarodowym alfabecie fonetycznym IPA oznaczamy ją jako /ɔ/.. Z tego względu finalne odczytanie „Jehowa” powinno brzmieć jak „Jahołɔ„, gdzie znak /ɔ/ symbolizuje samogłoskę mieszczącą się między /a/ i /o/.

Co dalej?

W nadchodzącym wpisie przyjrzymy się najpopularniejszemu dziś rekonstruowanemu wariantowi odczytania Tetragramu – wariantowi „Jahwe”. Pokażę wam, jaką ścieżką biblistyka doszła do tego odczytania. Pokażę wam również, jakie problemy wiążą się z tą rekonstrukcją i dlaczego najprawdopodobniej nie jest ona słuszna.

Źródło obrazu: ©Jakub | stock.adobe.com

Przypisy

Przypisy
1 Najczęściej jednak przybiera to formę ogólnikowego, powierzchownego argumentu w rodzaju: „forma „Jehowa” poświadczona jest już w starożytności”, co samo w sobie stanowi mniej lub bardziej świadome wprowadzanie odbiorców w błąd.
2 Wybierania sobie najatrakcyjniejszych dla nas kąsków, przy jednoczesnym wyrzucaniu innych, nie mniej dobrych i smacznych.
3 Hebr. מָסוֹרָה קְטַנָּה, mâsôrâ qəṭannâ, łac. masora parva.
4 Tak swoją drogą, aramejskie pochodzenie tych terminów nie jest przypadkowe. Masoreckie noty i symbole są w większości oparte na języku aramejskim. Podczas gdy językiem świętym – tym, w którym powstały starotestamentowe pisma – był hebrajski, językiem służącym średniowiecznym, żydowskim skrybom do krytycznego ich opracowywania był właśnie język aramejski.
5 A przecież wcale nierzadko do całkowitego zmienienia sensu słowa wystarczy jedna niepoprawnie postawiona litera. Wie o tym każdy, kto w języku hebrajskim pracuje lub przynajmniej, kto zagrał kiedyś w hebrajskie Scrabble.
6 Późniejszym Abrahamie.
7 Lub: „wzywał imienia JHWH” (hebr. וַיִּקְרָא בְּשֵׁם יהוה, wajjiqrâʾ bəšēm ădōnâj).
8 W tym i w powyższym.
9 Nieobecny w cyfrowej wersji Biblii hebrajskiej.
10 Lub: „wyrocznia, słowo” (hebr. דָּבָר, dâḇâr).
11 To znaczy spółgłoski z wyrazu עיר, „miasto” z samogłoskami z חצר, „dziedziniec”.
12 Pierścionek nad wyrazem wraz z literą qof na marginesie.
13 W uproszczeniu czytamy: jeruszalaim.
14 W uproszczeniu: jeruszalem.
15 Lub: „człowiek”.
16 W wymowie starożytnej, rekonstruowanej: Ḥałłâ. Pierwszą głoskę wymawiamy gardłowo, podwójne /ł/ wzdłużamy, a całe słowo akcentujemy na ostatnią sylabę.
17 „Każdego żyjącego”, hebr. כָּל־חָי, kol-ḥâj. Również: „wszystkich żyjących”, jako że imiesłów חָי, ḥâj może być tutaj użyty w sensie zbiorowym. Hebrajski חָי, ḥâj, „żyjący, ten, który żyje” pochodzi z korzenia wyrazowego חיה, ḥjh (chet-jod-he).
18 Jedynym polskim przekładem, w którym podjęto próbę odwzorowania gry słów w tym wersie (חַוָּה, ḥawwâ, „Chawa, Ewa, życiostwórczyni” i חָי, ḥâj, „żyjący” pochodzą z tego samego rdzenia) jest tłumaczenie dra Marka Pieli: Wtedy człowiek dał swej żonie na imię Ewa, bo kto żyw, jest owocem jej żywota. Z kolei w Septuagincie, starożytnym przekładzie Starego Testamentu na grekę, tłumacz oddał hebrajskie imię Ewy jako Ζωή, Zōē, czyli po prostu „Życie” (najwyraźniej z powodu braku sensownego ekwiwalentu). Tekst grecki ma następującą postać: καὶ ἐκάλεσεν Αδαμ τὸ ὄνομα τῆς γυναικὸς αὐτοῦ Ζωή, ὅτι αὕτη μήτηρ πάντων τῶν ζώντων, „Adam nadał swojej żonie imię Zoe (Życie), bo ona jest matką wszystkich żyjących”. Obecny w Rdz 3:20 kalamburowy związek między słowami można spróbować oddać w następujący sposób: Mężczyzna nadał swojej żonie imię Rodzicielka, gdyż to za jej sprawą narodził się każdy, kto żyje.
19 Istnieją cztery wyjątki, gdzie ketib-qere w przypadku zaimka הִיא, hîʾ jest zaznaczone na marginesie. Są to: Pwt 13:16, 1 Krl 17:15, Hi 31:11 oraz Iz 30:33. Każdy z tych wyjątków wynika z dodatkowych okoliczności występujących w tekście. Nie będziemy ich tutaj omawiać.
20 Czyli począwszy od drugiej połowy VI wieku p.n.e. (czasy perskie w Ziemi Izraela) aż po rok 70 n.e., gdy Świątynia Jerozolimska zburzona zostaje przez Rzymian.
21 W tym miejscu należałoby zaznaczyć, że – jak to zwykle bywa – zdarzały się wyjątki od reguły. Nie wszyscy wyznawcy Boga JHWH podzielali takie widzenie spraw. Nie jest to zresztą czymś nadzwyczajnym, bo ani jahwizm-judaizm, ani żadna inna religia nie były i nie są monolitycznymi tworami.
22 O zagadnieniu imion teoforycznych pisałem ostatnim razem.
23 Z pisma kwadratowego korzysta się do dzisiaj – i to nie tylko w kontekście Biblii hebrajskiej czy innych starożytnych, żydowskich pism, ale także w kontekście wszelkich tekstów powstających we współczesnym języku hebrajskim.
24 Formalne jego oznaczenie to 11QPsa.
25 Rzućcie okiem na podlinkowany rękopis z fragmentem greckiej Septuaginty do Księgi Micheasza, odnalezionym w Jaskini Grozy (hebr. מערת האימה, məʿâraṯ hâʾējmâ) na Pustyni Judzkiej. Pomimo tego, że manuskrypt spisany jest w całości grecką majuskułą (czyli wielkimi literami), Tetragram pojawia się tu pod postacią pisma paleohebrajskiego. Można to zobaczyć w prawym dolnym rogu tego rękopisu (trzecia linijka od dołu) oraz w lewym dolnym rogu (pierwsza linijka od dołu, JHWH jest ucięte).
26 Czyli starogreckiego tłumaczenia Biblii hebrajskiej.
27 Czyli starożytnych tłumaczeniach ksiąg Biblii hebrajskiej na język aramejski.
28 Na przykład w qumrańskim rękopisie pseudo-Daniela (4Q243 1).
29 Na przykład w Targumie Neofiti.
30 Po podstawieniu nieobecnych w zapisie samogłosek, każdy z nich można odczytywać na kilka różnych sposobów. Za wariantem יהו kryją się cztery potencjalne odczytania: Jaho, Jahu, Jeho oraz Jehu. Z kolei יהה daje nam pięć możliwości: Jaho, Jeho, Jahe, Jehe i Jeha.
31 Elefantyna to wyspa na Nilu, na której w okresie Drugiej Świątyni funkcjonowała żydowska społeczność wraz z własną świątynią, poświęconą Bogu Hebrajczyków, opozycyjną w stosunku do Świątyni Jerozolimskiej.
32 Na przykład w qumrańskim rękopisie 4Q120 zawierającym fragmenty przekładu Księgi Kapłańskiej, a także w Kodeksie Marchanalius, zawierającym greckie tłumaczenie starotestamentowych ksiąg prorockich.
33 Zarówno w języku starohebrajskim, jak i w innych językach centralno-zachodniosemickich wyraz ten stanowił równocześnie imię własne naczelnego boga panteonu kananejskiego i ugaryckiego – boga Ela, zastąpionego w późniejszym okresie przez Baala.
34 Etymologia i znaczenie starohebrajskiego terminu שַׁדַּי, šaddaj jest jedną z nierozwiązanych hebraistycznych zagadek. Najpopularniejsze jego tłumaczenie – tj. „Wszechmocny” lub „Wszechmogący” – niekoniecznie jest tym właściwym. Zostawimy ten temat na osobne opracowanie.
35 Starohebrajskie אֲדֹנָי, ʾădōnâj to forma liczby mnogiej rzeczownika אָדוֹן, ʾâḏôn, „pan, władca” z sufigowanym zaimkiem dzierżawczym 1 os. l. poj, „moi, moje”. W hebrajszczyźnie biblijnej pewne terminy pojawiają się pod postacią liczby mnogiej nawet, gdy używa ich się w stosunku do indywiduów. Nie inaczej jest w tym przypadku. Słowem אֲדוֹנִים, ʾăḏônîm (czyli właśnie formą pluralis tego rzeczownika) określa się bowiem zarówno samego Boga Hebrajczyków, jak i pojedynczych, ludzkich „panów” i „władców”. Z tych gramatycznych względów termin אֲדֹנָי, ʾădōnâj rozumiemy jako „mój pan, władca” lub po prostu „pan”.
36 Czyli komentarz do księgi proroka Habakuka. Termin zaszczepiony na grunt języka polskiego ze starohebrajskiego פֵּשֶׁר, pēšer, „wytłumaczenie, wyjaśnienie, znaczenie, interpretacja, komentarz”.
37 Greckie rękopisy z imieniem JHWH w formie pisma kwadratowego: (1) datowany na I wiek p.n.e. Papirus Fouad 266 z fragmentami Septuaginty do Księgi Rodzaju i Księgi Powtórzonego Prawa, (2) Rękopis Ambrosiano O 39 sup. z palimpsestem orygenesowej Heksapli do Księgi Psalmów.

Greckie manuskrypty z Tetragramem zapisanym alfabetem paleohebrajskim: (1) tekst Proroków Mniejszych z Nachal Chewer (8HevXII gr), (2) Papirus Oxyrhynchus 3522 z Septuagintą do Księgi Hioba, (3) Papirus Oxyrhynchus 5101 z Septuagintą do Księgi Psalmów, (4) Papirus Vindobonensis Graecus 39777 z przekładem Symmacha do Księgi Psalmów, (5) Rękopis AqTaylor z Septuagintą Akwili do Psalmów, (6) Rękopis AqBurkitt z palimpsestem Septuaginty Akwili do Księgi Królów.

38 Czyli starożytnego tłumaczenia Biblii hebrajskiej na grekę.
39 To znaczy κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo”.
40 Lub: „żebym mógł odpłacić się Filistynom [nawet] za jedno z moich oczu!”.
41 Lub zwykłe szwa.
42 W Księgach Kronik – spisywanych na długo przed czasami masoreckimi – przyjęto bardzo osobliwe rozwiązanie tego samego problemu. Kronikarz (czyli autor tychże ksiąg), który przepisywał i przepracowywał różne ustępy wcześniejszych dzieł starohebrajskich, gdy docierał do miejsc ze zbitką יהוה, jhwh i אֲדֹנָי, ʾădōnâj, postanawiał po prostu pozbyć się terminu אֲדֹנָי, ʾădōnâj i pozostawić w tekście jedynie sam Tetragram.
43 Zapisywany jest w formie dwóch kropeczek ustawionych jedna pod drugą (samogłoska szwa) z towarzyszącą im poprzeczną kreseczką po lewej (patach).
44 Hebr. נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, punktację, okropkowanie”. Synonim „wokalizacji”.
45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54 W uproszczeniu: /je/.
55 Zapisuje się go w formie pomocniczej litery ה, he, poprzedzonej samogłoską kamac gadol.
56 Spółgłoska he pełni w tym przypadku rolę mater lectionis. O tej funkcji niektórych liter alfabetu hebrajskiego wspominałem w poprzednim wpisie.
57 Istniały wyjątki, rzecz jasna – ale nie dotyczą one naszego przypadku.
58 W terminologii fachowej chodzi tu o samogłoskę półotwartą tylną zaokrągloną. W międzynarodowym alfabecie fonetycznym IPA oznaczamy ją jako /ɔ/.

Wstęp do Tetragramu

Nowa seria na Nie/biblijnym

Będę z wami zupełnie szczery. Już od dawna chciałem rozpocząć serię o Tetragramie.

Kwestie jego pochodzenia, jego znaczenia czy wreszcie rekonstrukcji jego starożytnej wymowy zawierają w sobie pewnego rodzaju niewyczerpany magnetyzm, który wabi do siebie osoby z najprzeróżniejszych środowisk i backgroundów.

Jest to jeden z tych owianych nimbem tajemniczości biblistycznych tematów, który – choć w środowisku akademickim nie stanowi już przedmiotu zbytnich kontrowersji – w społeczności internetowej powraca wciąż i wciąż z impetem nie mniejszym niż za każdym poprzednim razem.

Wydaje mi się, że obok zapytań o to, czy czasownik בָּרָא, bârâʾ, „stworzył” w Rdz 1:1 wskazuje na kreację z niczego[1]Z łaciny: creatio ex nihilo. albo o to, czy teksty starotestamentowe są plagiatem mitów sumeryjskich albo chociażby o niejednoznaczny termin אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” i o to, czy starożytni Hebrajczycy byli politeistami, najczęstszymi pytaniami, jakie otrzymują polscy i zagraniczni hebraiści, mogą być właśnie te o Tetragram JHWH.

Co tak właściwie oznacza on po hebrajsku? Dlaczego łączony jest w Biblii z „byciem, jestestwem”? Czy komuś zależało na tym, żeby ukryć to imię przed światem? Jak było wymawiane w czasach biblijnych? Jahwe? Jehowa? Jehwah? Jahułeh? Jaho? Czy może jeszcze inaczej?

Spędziliście z moimi tekstami już prawie dwa lata, a część z was korzysta z mojej hebraistycznej pomocy o wiele dłużej. Nie będzie to zatem dla was żadna nowość, gdy napiszę, że największą biblistyczną frajdę sprawiają mi te zagadnienia i zagwozdki, które wymagają wgryzienia się w tkankę samego języka, w jego gramatykę sensu stricto, w jego historię i diachronię.

Wspominam o tym dlatego, że temat Tetragramu jest idealnym polem do takiego właśnie językoznawczego główkowania. Jest to zresztą pierwszy powód, dla którego chciałem rozpocząć tę serię już tak długi czas.

Ale to nie koniec historii. Nie chcę, żebyście odnieśli wrażenie, że nadchodzące wpisy skierowane są do lingwistycznych geeków czy przedstawicieli środowiska akademickiego. Jak wspomniałem wyżej – w społeczności internetowej Tetragram to żywa, gorąca sprawa. A takie sprawy przecież to nasz chleb powszedni na Nie/biblijnym.

Istnieje drugi zasadniczy powód, jaki motywował mnie do zabrania się za ten cykl opracowań. Otóż tematyka tetragramowa to doskonały materiał do tego, żeby pokazać szerszemu odbiorcy kilka naprawdę ciekawych punktów na temat języka hebrajskiego (nie tylko tego biblijnego), jego cech dystynktywnych oraz elementów jego historii. Stanowi ona świetną okazję do tego, aby polski czytelnik miał możliwość przyjrzeć się temu fascynującemu językowi niejako od kuchni.

Wszystko to wynika z tego faktu, że aby rozsupłać narosłe wokół Tetragramu JHWH błędne przekonania, musimy odbyć wspólną wycieczkę po szeregu ważnych hebraistycznych przystanków – spółgłoskowym zapisie ksiąg Starego Testamentu, starożytnej wymowie poszczególnych liter alfabetu, tradycji masoreckiej, zasadach rządzących wokalizacją tekstów czy wreszcie religijnych przemian w obrębie jahwizmu i judaizmu w II poł. I tys. p.n.e. i na przestrzeni całego I tys. n.e.

Krótko mówiąc, będziemy łączyć pożyteczne z pożytecznym.

Po przeczytaniu wszystkich tekstów z tej serii nie tylko zdobędziecie komplet odpowiedzi na najistotniejsze pytania dotyczące Tetragramu i problemu rekonstrukcji jego wymowy, ale również dowiecie się wielu ciekawych (i ważnych) rzeczy nie tylko na temat samego języka hebrajskiego, ale także na temat powziętych przez żydowskich skrybów rozwiązań w kontekście kopiowania spisanych w nim manuskryptów.

No więc od czego zaczynamy?

Najpierw rzeczy pierwsze

W pierwszej kolejności wyjaśnijmy garść podstawowych pojęć.

Tetragram to przeszczepiony na grunt naszego języka grecki termin τετραγράμματον, tetragrámmaton, „czteroliterowy, cztery litery”[2]Wyraz składający się ze starogreckiego τετρα, tetra, „cztery, cztero-” i γράμμα, grámma, „litera”., który na przestrzeni wielu wieków tradycji przepoczwarzył się w jedno z głównych określeń-synonimów na czterospółgłoskowe imię Boga Hebrajczyków.

O jakim imieniu mowa? Chodzi tutaj, rzecz jasna, o יהוה – imię złożone z hebrajskich spółgłosek jod-he-waw-he, które w naszej rodzimej literaturze przedmiotu nierzadko oddawane bywają wielkimi, polskimi literami JHWH.

Dokładnie takiego wariantu zapisu trzymam się na Nie/biblijnym. Powody są dwa zasadnicze. Primo, jest on czytelny dla wszystkich tych, którzy nie znają alfabetu hebrajskiego. Secundo, stanowi on najlepsze odzwierciedlenie naszego stanu wiedzy w kontekście wymowy Tetragramu. Ale nie wyprzedzajmy tu faktów – dojdziemy do tego w ramach tej serii.

Starohebrajskie יהוה, jhwh to nie tylko imię własne Boga Izraela w Biblii hebrajskiej. Jest ono równocześnie najczęściej pojawiającym się rzeczownikiem w księgach starotestamentowych – występuje w nich przeszło 6800 razy, daleko w tyle zostawiając swoją konkurencję.

Na pierwszy rzut oka imię יהוה, jhwh przypomina formę jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego czasownika ze starohebrajskiego rdzenia הוה, hwh (he-waw-he)[3]A ściślej rzecz ujmując, z rdzenia הוי, hwj (he-waw-jod)., którego podstawowe znaczenie to „być, istnieć”. W hebrajszczyźnie biblijnej istnieją wprawdzie imiona, które występują w analogicznej, samodzielnej, czasownikowej formie, ale stanowią one raczej wyjątek niż regułę. Również kwestia trójspółgłoskowego rdzenia nie jest w przypadku Tetragramu klarowna. Wątpliwości w tym względzie dotyczą nie tylko ewentualnej etymologii i znaczenia tego korzenia, ale także jego faktycznej budowy[4]Nie jest bowiem oczywiste, że mamy tu do czynienia z trzyliterowym rdzeniem הוה, hwh, do którego doklejony jest przedrostek formy jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego. Imię JHWH mogło mieć inną … Continue reading.

Zanim przejdziemy dalej, zaznaczę jeszcze tę jedną rzecz: swoistym paradoksem jest fakt, że pomimo takiego zatrzęsienia wystąpień w Biblii hebrajskiej i pomimo tego, że יהוה, jhwh – zgodnie z wierzeniami starożytnych Hebrajczyków – pozostaje najważniejszym, niepowtarzalnym imieniem Stwórcy[5]W przeciwieństwie do wielu hebrajskich tytułów, jakie są mu przypisywane., na koniec dnia pozostawieni zostajemy z wieloma znakami zapytania, na które nie ma prostych odpowiedzi.

Szczegółowsze omówienie tych zagadnień odłóżmy na kolejne części tej serii.

Co stoi na przeszkodzie, żeby odczytać Tetragram?

Ktoś mógłby wysunąć następującą wątpliwość: „Dlaczego po prostu nie otworzymy starożytnych hebrajskich manuskryptów i nie sprawdzimy, w jaki sposób Tetragram był wtedy wymawiany? Jeśli wiemy i potrafimy odczytać imiona innych postaci biblijnych – Abrahama, Dawida, Racheli, Mojżesza czy Debory – dlaczego mamy tak wielki problem z imieniem JHWH – Tetragramem?”

W moim odczuciu powyższe pytania są jak najbardziej uzasadnione.

Dla kogoś, kto nie zajmuje się Biblią – nazwijmy to – od strony technicznej, cała ta sprawa może być wcale niełatwa do zrozumienia. No bo co jest trudnego w tym, żeby zajrzeć do wydania krytycznego Biblii hebrajskiej albo jakiegokolwiek zachowanego rękopisu i odcyfrować zapisane tam litery?

Dla niektórych członków i członkiń internetowej społeczności stanowi ona impuls do formułowania mniej lub bardziej ekstremalnych teorii spiskowych – na temat boskiego imienia, na temat żydowskich praktyk skrybarskich, wreszcie na temat samych tłumaczy biblijnych działających współcześnie. Wcale nierzadko dla takich osób sprawa Tetragramu jest śmiertelnie poważna – czasem nawet do tego stopnia, że są one gotowe do odsądzania od czci i wiary hebraistów i biblistów, którzy starają się wytłumaczyć całą jej problematykę.

Warto tutaj zaznaczyć, że choć judaizm – kolokwialnie rzecz ujmując – nie ma problemu z naszą niemożnością odczytania Tetragramu, w świecie chrześcijańskim można natknąć się nie tylko na pojedynczych wierzących czy niewielkie grupy, ale wręcz na całe środowiska i denominacje, które uciekają się do wspomnianych teorii spiskowych w tetragramowej dyskusji[6]Choć mowa o całkowicie przeciwległym biegunie teorii i spekulacji, warto wspomnieć w tym miejscu o popularnej w internecie interpretacji, w myśl której pierwsze litery słów hebrajskiego … Continue reading.

Wróćmy do naszego głównego wątku.

Co zatem stoi na przeszkodzie, aby na bazie hebrajskich rękopisów odczytać imię JHWH? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, przejdziemy przez kilka kluczowych dla sprawy przystanków.

Przystanek pierwszy: spółgłoskowa postać tekstów starohebrajskich

Jedną z najważniejszych rzeczy, jaką pozostawili nam po sobie mieszkańcy starożytnego Kanaanu (a więc terenów dzisiejszego Izraela, Palestyny i Libanu) jest alfabet.

Wynaleziony przez Kananejczyków około 1800 roku p.n.e., w środkowej epoce brązu, a następnie rozpowszechniony przez śródziemnomorskich żeglarzy i kupców Fenicjan nowy typ pisma zrewolucjonizował oblicze ówczesnego świata i kultury[7]W ramach noty marginalnej dodam, że Fenicjanie sami byli pochodzenia kananejskiego.. Ten sam kananejski (fenicki) alfabet daje bowiem początek nie tylko pismu paleohebrajskiemu czy aramejskiemu, które w sposób bezpośredni wpływają potem na kultury starożytnego Bliskiego Wschodu. Jest on protoplastą pisma greckiego, które – za pośrednictwem pisma etruskiego – ewoluuje ostatecznie do postaci alfabetu łacińskiego – tego samego, którym aż do dnia dzisiejszego posługujemy się do zapisywania większości języków świata zachodniego (ale nie tylko zachodniego).

Na czym polegała rewolucja wprowadzona przez alfabet kananejski?

Otóż w miejsce stosowanych ówcześnie, kosmicznie skomplikowanych systemów pisma – mezopotamskiego pisma klinowego oraz staroegipskiego pisma hieroglificznego, opartych o setki i tysiące logograficznych znaków, z których każdy reprezentował konkretne pojęcie lub grupę pojęć, Kananejczycy położyli na stół całkowicie nowatorskie rozwiązanie. Był nim system bazujący na niewielkiej ilości znaków, które odpowiadały nie całym wyrazom czy elementom składniowym, ale pojedynczym fonemom, głoskom, a ściślej rzecz ujmując – spółgłoskom[8]Wyjątkowe znalezisko z miejscowości Serabiṭ al-Ḥadim na Synaju może być jednym z najważniejszych świadectw przechodzenia egipskiego logograficzno-ideograficznego pisma hieroglificznego w … Continue reading. Na bazie takiej formuły starożytni Kananejczycy byli w stanie nie tylko drastycznie zredukować liczbę znaków koniecznych do zapisu języka (z kilku-kilkunastu setek do zaledwie dwudziestu dwóch), ale również uprościć i zunifikować ich znaczenie – dzięki odejściu od stosowanych przez Mezopotamczyków i Egipcjan logogramów i ideogramów[9]Dla porządku trzeba tutaj zaznaczyć, że wykorzystywane na terenach Mezopotamii systemy pisma klinowego na przestrzeni wieków przekształciły się wewnętrznie do postaci pisma sylabicznego. W … Continue reading.

Tak właśnie narodziły się znane nam dziś wszystkim litery alfabetu. Pomimo faktu, że w systemie alfabetycznym przedstawienie pojedynczego słowa w piśmie wymaga zapisania większej ilości znaków, przyswojenie i posługiwanie się nim są de facto o wiele prostsze od pozostałych technik.

Alfabet grecki przejął wszystkie dwadzieścia dwie litery pisma fenickiego, reprezentujące wyłącznie spółgłoski i zaadaptował je do swoich potrzeb. Część obecnych w nim znaków przemianował na samogłoski[10]Na przykład semickie he przekształcił w epsilon, chet w etę, ajin w omikron i omegę., część w dopasowane do helleńskich dialektów inne spółgłoski[11]Na przykład semickie tet w grecką thetę, samech w ksi, szin w sigmę., a pozostałe litery po prostu dodał[12]Jak na przykład psi, khi czy fi.. Alfabet łaciński kontynuował tę formułę – samogłoski reprezentowane w nim były przy pomocy samodzielnych znaków, zupełnie niezależnych od spółgłosek znaków.

Dla nas, obywateli Europy XXI wieku sprawa ta jest absolutnie oczywista. Do takiego spółgłoskowo-samogłoskowego systemu przywykliśmy. Taka formuła jest dla nas naturalna i intuicyjna.

Ale nie zapominajmy, że w innych częściach świata, w różnych czasach i w różnych kulturach sytuacja prezentowała się zgoła inaczej.

Na starożytnym Bliskim Wschodzie te systemy pisma, których protoplastą był opisywany tu przed chwilą alfabet kananejski (fenicki), kontynuowały tradycję wyłącznie spółgłoskowego zapisu języka.

Oznacza to, że gdy otworzymy sobie jakikolwiek tekst, który powstał czy to w języku hebrajskim, czy aramejskim, czy też arabskim – to, co zobaczymy na papierowej lub cyfrowej kartce to niemalże wyłącznie spółgłoski[13]Piszę „niemalże”, ponieważ na przestrzeni stuleci w obrębie każdego z powyższych języków rozwinięto niewielkie pomoce w czytaniu, nazywane z łaciny matres lectionis (dosł. … Continue reading.

Tego rodzaju spógłoskowe alfabety w językoznawstwie nazywamy abdżadami – od pierwszych czterech liter pisma arabskiego (ا, alif – ب, ba – ج, dżim – د, dal)[14]Współczesna kolejność znaków w dialektach arabskich jest nieco inna..

Chciałbym, żebyście mieli okazję zobaczyć i na własnej skórze odczuć, jak działa taki spółgłoskowy system zapisu w praktyce. Niech poniższe przykłady posłużą nam za ilustrację:

Mjższ wszdł n gr.Moesz wszedł na górę.Mojżesz wszedł na górę.
Rchl rzstwł nmt.Rachela rozstawiła namiot.Rachela rozstawiła namiot.
Mst zstł znszczn.Miasto zostało zniszczone.Miasto zostało zniszczone.

W takiej mniej więcej formie zapisana jest cała Biblia hebrajska – obojętnie którą jej księgę otworzycie. Co więcej, dokładnie ta sama zasada aplikuje się również do tych fragmentów i rozdziałów Starego Testamentu, które skomponowano w języku aramejskim.

Jeśli myślicie sobie w tej chwili, że to skomplikowane, że nienormalne, że jakiś koszmar i że się nie da, uwierzcie mi – wcale nie taki diabeł straszny.

Setki milionów ludzi na świecie posługują się językami i dialektami, które zapisywane są abdżadami – czyli właśnie takimi wyłącznie lub niemalże wyłącznie spółgłoskowymi alfabetami. Mało tego, nie tylko o rodzimych użytkowników języka (czyli native speakerów) tu chodzi. Miliony osób pochodzących z zupełnie innych krajów uczą się z powodzeniem hebrajskiego czy arabskiego[15]Część z was – a zwłaszcza tych, którzy myślą o nauce starohebrajskiego lub hebrajskiego współczesnego – może zainteresować (i zmotywować) fakt, że język hebrajski nie … Continue reading.

Spółgłoskowość języka hebrajskiego to część jego piękna i frajdy z nim związanej – ale zarazem i jego przekleństwo.

„Dlaczego przekleństwo?” – ktoś mógłby zapytać.

Kiedy przyjrzycie się przygotowanym przeze mnie przykładom w tabeli powyżej, z pewnością znajdziecie takie spółgłoskowe wyrazy, które jesteście w stanie odczytać na dwa, trzy lub nawet cztery różne sposoby – w zależności od tego, jakie samogłoski podstawicie w puste miejsca.

Dokładnie w tym punkcie zawiera się owo „przekleństwo” – ponieważ w teorii prowadzi to do ogromnej ilości możliwych permutacji odczytań. Bo wyodrębnione, niejako wolnostojące słowo, zapisane wyłącznie przy pomocy spółgłosek, można rozumieć czasem na przeszło dziesięć sposobów.

Jak to jest możliwe?

Otóż do jednego, trójspółgłoskowego wyrazu można podstawić czasem dwa, trzy, pięć albo i więcej różnych zestawów samogłosek. I to od nich będzie zależało, czy mowa jest o rzeczowniku, czasowniku, imiesłowie, przymiotniku czy jeszcze innej części mowy. A to przecież nie wszystko, bo nie dotykamy tu jeszcze kwestii potencjalnych wariantów tłumaczenia w języku docelowym.

Trójspółgłoskowy rdzeń כתב, ktb (kaf-taw-bet) o podstawowym znaczeniu „pisać, zapisywać, spisywać” jesteśmy w stanie rozumieć na osiem różnych sposobów[16]Mamy osiem potencjalnych pakietów samogłosek, które składają się na trzy części mowy, dwie strony czasownika, dwa tryby czasownika, osiem niezależnych sensów tego jednego słowa oraz … Continue reading. Z kolei wolnostojący wyraz דבר, dbr (dalet-bet-resz) może przyjąć nawet dwanaście (sic!) odrębnych znaczeń[17]W tym przypadku mamy jedenaście niepokrywających się kompletów samogłoskowych, które dają nam łącznie trzy części mowy, dwie strony czasownika, dwa tryby czasownika, dwanaście … Continue reading.

Ale zanim zaczniemy wyrywać sobie włosy i obgryzać paznokcie, podkreślmy tę jedną rzecz najmocniej jak tylko się da: absolutna większość podobnych przypadków, w których pojedynczy, wyodrębniony z danego fragmentu biblijnego termin podlega wieloznaczności, rozwiązuje się na bazie samego kontekstu literackiego.

Słowo w tekście nie jest samotną wyspą. Jest częścią całego zdania. Zdanie ma swoich sąsiadów – poprzedzające i następujące po nim wypowiedzenia. Wszystkie one są składowymi szerszej myśli, jakiegoś ciągu przyczynowo-skutkowego.

Kontekst literacki wytycza nam niejako kurs interpretacyjny, który na każdym etapie pomaga w odcyfrowaniu sensu słów w wyłącznie spółgłoskowym utworze. Zawęża on możliwe odczytania poszczególnych wyrazów występujących w tekście.

Ale w jaki sposób ów kontekst literacki ułatwia nam rekonstrukcję starożytnej wymowy Tetragramu? W tym właśnie problem – w żaden. To, co owo słowo oznaczało i to, jak było wymawiane stanowią dwie niestykające się sfery.

Na bazie literackiego i gramatycznego kontekstu jesteśmy w stanie wywnioskować jedynie tyle, że spółgłoskowe יהוה, jhwh (jod-he-waw-he) to imię własne Boga Hebrajczyków. W najmniejszym stopniu nie pomaga nam to natomiast w dojściu do tego, jak odczytywać je na głos.

Z odsieczą przychodzą nam masoreci. W pewnym sensie.

Przystanek drugi: masoreckie rozwiązanie dla nieobecnych w zapisie samogłosek

Niektórzy z was z pewnością nie raz słyszeli już o masoretach i o Masorze – czyli jednym z najważniejszych elementów pozostawionego przez nich dziedzictwa.

Ich działalność we wczesnym średniowieczu miała kolosalne znaczenie nie tylko dla rozwoju języka hebrajskiego czy transmisji ksiąg Biblii hebrajskiej, ale także dla historii samego judaizmu – dyskutowanego i praktykowanego wtedy przez rozproszony naród żydowski.

Kluczowe w tym miejscu pojęcia – Masora i masoreci – to przeszczepione na grunt naszego języka terminy hebrajskie. Pierwszy z nich – מָסוֹרָה, mâsôrâ, najogólniej rzecz ujmując, oznacza „tradycję” i stanowi synonim o wiele powszechniejszego słowa מָסֹרֶת, mâsōreṯ, używanego również w dzisiejszej, izraelskiej hebrajszczyźnie. Za „masoretami” z kolei kryje się związek wyrazowy בַּעֲלֵי־הַמָּסוֹרָה, baʿălē-hammâsôrâ, który rozumieć możemy jako „dzierżyciele i przekaziciele tradycji”.

Choć współcześnie słowa te wyprowadza się z rdzenia מסר, msr (mem-samech-resz), bardzo możliwe, że ich etymologii należałoby upatrywać w o wiele starszym i szeroko poświadczonym w językach semickich korzeniu אסר, ʾsr (alef-samech-resz), „związywać, pętać”. W takim sensie za hebrajskim słowem מָסוֹרָה, mâsôrâ, „tradycja” stałoby wyobrażenie czegoś, co zostało zebrane, a następnie związane – niczym w jeden fascykuł dokumentów.

Zgodzimy się, że „tradycja” jest określeniem bardzo pojemnym i zarazem dość nieprecyzyjnym. Mogą się za nim kryć zupełnie dalekie od siebie koncepcje i kategorie.

Czym więc jest ta pozostawiona nam przez masoretów Tradycja (hebr. מָסוֹרָה, mâsôrâ)?

W praktyce stanowi ona złożony, wieloelementowy i wielowarstwowy system skrybarskich symboli, skrótowców, znaków diakrytycznych, not marginalnych, glos i wyliczeń, nanoszonych bezpośrednio na rękopis księgi biblijnej, przy jednoczesnym braku ingerencji w spółgłoskowe ciało tekstu. Oznacza to, że aparat masoreckich adnotacji – niczym dodatkową warstwę treści – można było bezproblemowo wprowadzać do o wiele starszych manuskryptów, nie naruszając przy tym ich dotychczasowej struktury.

Z analizy zachowanych do naszych czasów, licznych, żydowskich świadectw tekstowych wynika, że Masora pojawia się po raz pierwszy w formie spisanej gdzieś w VI lub VII wieku n.e. Podkreślmy w tym miejscu, że chodzi o moment przeniesienia jej do postaci pisanej sensu stricto. Absolutnie nie dotykamy tutaj kwestii początków formowania się tejże tradycji w formie ustnej lub też jakichś pierwocin przelewania jej na pergamin lub papirus – ale jeszcze poza samymi rękopisami Biblii hebrajskiej.

Rzeczą oczywistą jest, że nic nie powstaje w próżni, a spuścizna masoretów nie jest tego wyjątkiem. Wiemy, że przejęli oni cały szereg ustalonych wcześniej (a w niektórych przypadkach również skodyfikowanych) zasad dotyczących preferowanych narzędzi skrybarskich, metod przepisywania tekstu, podziału tegoż na jednostki tematyczne czy wreszcie jego typografii z podziałem na szpalty. Wymienione tu elementy nie są, technicznie rzecz ujmując, częścią Masory – ale w sposób bezdyskusyjny stanowiły one swego rodzaju podglebie dla technik i tradycji, rozwijanych przez kolejne pokolenia żydowskich kopistów i uczonych, które ostatecznie, właśnie gdzieś w VI lub VII wieku n.e. zrodziły nam pełnoprawną Masorę.

Jaki cel przyświecał stworzeniu całego tego systemu?

Zasadniczym celem Masory i wszystkich składających się na nią narzędzi było utrwalenie i niejako zapieczętowanie nie tylko spółgłoskowej postaci ksiąg Starego Testamentu, ale i ujednoliconego sposobu ich odczytywania.

Ów zunifikowany sposób odcyfrowywania tekstu hebrajskiego stał się możliwy dzięki wprowadzeniu doń drobiazgowego systemu znaków diakrytycznych, które po pierwsze zastępowały nieobecne samogłoski, po drugie doprecyzowywały kilka innych, pomniejszych kwestii dotyczących morfologii i fonologii poszczególnych słów.

Wspomniane znaki diakrytyczne nazywamy „wokalizacją” lub też niqqudem – od hebrajskiego słowa נִקּוּד, niqqûḏ, oznaczającego „opunktowanie, punktację, okropkowanie”[18]Z tego samego rdzenia pochodzi starotestamentowy termin נְקֻדָּה, nəquddâ, „kropka, punkt”.. Nazwa נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, okropkowanie” nie bierze się znikąd, bowiem w praktyce cały ten system opierał się na maciupeńkich kropkach i kreskach, które występowały w rozmaitych konfiguracjach i które umieszczane były przez masoretów pod, nad oraz wewnątrz znaków spółgłoskowych.

Ponieważ sam dobrze wiem, że pewne rzeczy najlepiej jest zobaczyć na własne oczy, chciałbym, żebyście rzucili okiem na poniższą ilustrację. Zestawione są w niej różne warianty zapisu hebrajskiego tekstu:

א א’ בראשית ברא אלהים את השמים ואת הארץ. ב’ והארץ היתה תהו ובהו וחשך על־פני תהום ורוח אלהים מרחפת על־פני המים. ג’ ויאמר אלהים יהי אור ויהי־אור. ד’ וירא אלהים את־האור כי־טוב ויבדל אלהים בין האור ובין החשך. ה’ ויקרא אלהים לאור יום ולחשך קרא לילה ויהי־ערב ויהי־בקר יום אחד׃

א א’ בְּרֵאשִׁית בָּרָא אֱלֹהִים אֵת הַשָּׁמַיִם וְאֵת הָאָרֶץ. ב’ וְהָאָרֶץ הָיְתָה תֹהוּ וָבֹהוּ וְחֹשֶׁךְ עַל־פְּנֵי תְהוֹם וְרוּחַ אֱלֹהִים מְרַחֶפֶת עַל־פְּנֵי הַמָּיִם. ג’ וַיֹּאמֶר אֱלֹהִים יְהִי אוֹר וַיְהִי־אוֹר. ד’ וַיַּרְא אֱלֹהִים אֶת־הָאוֹר כִּי-טוֹב וַיַּבְדֵּל אֱלֹהִים בֵּין הָאוֹר וּבֵין הַחֹשֶׁךְ. ה’ וַיִּקְרָא אֱלֹהִים לָאוֹר יוֹם וְלַחֹשֶׁךְ קָרָא לָיְלָה וַיְהִי־עֶרֶב וַיְהִי־בֹקֶר יוֹם אֶחָד׃

א א’ בְּרֵאשִׁ֖ית בָּרָ֣א אֱלֹהִ֑ים אֵ֥ת הַשָּׁמַ֖יִם וְאֵ֥ת הָאָֽרֶץ׃ ב’ וְהָאָ֗רֶץ הָיְתָ֥ה תֹ֨הוּ֙ וָבֹ֔הוּ וְחֹ֖שֶׁךְ עַל־פְּנֵ֣י תְהֹ֑ום וְר֣וּחַ אֱלֹהִ֔ים מְרַחֶ֖פֶת עַל־פְּנֵ֥י הַמָּֽיִם׃ ג’ וַיֹּ֥אמֶר אֱלֹהִ֖ים יְהִ֣י אֹ֑ור וַֽיְהִי־אֹֽור׃ ד’ וַיַּ֧רְא אֱלֹהִ֛ים אֶת־הָאֹ֖ור כִּי־טֹ֑וב וַיַּבְדֵּ֣ל אֱלֹהִ֔ים בֵּ֥ין הָאֹ֖ור וּבֵ֥ין הַחֹֽשֶׁךְ׃ ה’ וַיִּקְרָ֨א אֱלֹהִ֤ים׀ לָאֹור֙ יֹ֔ום וְלַחֹ֖שֶׁךְ קָ֣רָא לָ֑יְלָה וַֽיְהִי־עֶ֥רֶב וַֽיְהִי־בֹ֖קֶר יֹ֥ום אֶחָֽד׃

W pierwszej kolumnie (od lewej) mamy czysty, spółgłoskowy tekst hebrajski, pozbawiony jakichkolwiek znaków pomocniczych (diakrytycznych czy akcentowych). Żeby poprawnie odczytać spisany w taki sposób fragment, należy z góry wiedzieć, jakie samogłoski kryją się[19]„Kryją się” możemy umieścić w cudzysłowie. między wynotowanymi spółgłoskami. W najlepszym scenariuszu czytelnik zna wszystkie możliwe warianty zestawów samogłoskowych, jakie można dołączyć do poszczególnych słów i na podstawie kontekstu jest w stanie rozszyfrować intencję autora[20]W ramach noty marginalnej dla ciekawskich: dokładnie w takiej postaci czyta się dzisiejszą prasę hebrajskojęzyczną, beletrystykę, literaturę faktu, literaturę naukową, twity na Twitterze, … Continue reading.

W środkowej kolumnie widzimy tekst spółgłoskowy wraz z naniesionymi nań znakami diakrytycznymi, zastępującymi samogłoski. Zwróćcie uwagę na pojawiające się tu lilipucie kropki i kreski – zwłaszcza te zapisane zaraz poniżej linii spółgłosek. To właśnie tam w zdecydowanej większości pojawiają się masoreckie znaki samogłoskowe. Tekst spisany w takiej postaci nie pozostawia wątpliwości, w jaki sposób powinno się odczytywać poszczególne słowa.

W ostatniej kolumnie mamy najbardziej złożoną kombinację: tekst hebrajski opatrzony jest tu nie tylko wspomnianymi przed chwilą znakami diakrytycznymi, ale również masoreckimi znakami akcentowymi[21]Ponieważ w ramach tego opracowania nie będziemy się nimi zajmować, odsyłam Was do mojej odpowiedzi na jedno z nadesłanych przez czytelników bloga, stricte językoznawczych pytań. Wspominam … Continue reading.

Tekst hebrajski w takiej postaci jest niemalże identyczny z tym, co zobaczycie po otworzeniu jednego ze średniowiecznych, żydowskich kodeksów Biblii hebrajskiej. Najważniejsze z nich udostępnione są w pełni za darmo w internecie i to nierzadko w wysokiej jakości. Pod tym linkiem znajdziecie zdjęcia w wysokiej rozdzielczości przykładowego XIII-wiecznego rękopisu masoreckiego, przechowywanego w waszyngtońskiej Bibliotece Kongresu. Zajrzyjcie koniecznie.

Jak zaznaczyłem już wcześniej, Masora to wieloelementowy i wielowarstwowy system. Obok wokalizacji zastępującej samogłoski oraz aparatu znaków akcentowych, w skład tej całościowej, masoreckiej Tradycji skrybarskiej wchodzą jeszcze:

  • masora mała (hebr. מָסוֹרָה קְטַנָּה, mâsôrâ qəṭannâ, łac. masora parva) – wynotowywana na marginesach bocznych
  • masora wielka (hebr. מָסוֹרָה גְּדוֹלָה, mâsôrâ gəḏôlâ, łac. masora magna) – wynotowywana na marginesach górnych i dolnych
  • masora końcowa (łac. masora finalis) – umieszczana na końcu każdej księgi lub w formie kolofonu na samiuteńkim końcu całego rękopisu

Każdy z powyższych podtypów tej szerokiej, całościowej Masory (pisanej wielką literą) stanowi na tyle rozległy temat, że moglibyśmy skrobnąć o nim osobne opracowanie, co – rzecz jasna – nie jest naszym celem.

Już sama wokalizacja – hebrajski נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, okropkowanie” – rozgałęzia się na cztery odmiany (tyberiadzką, babilońską, palestyńską i samarytańską), z których każda jest ciekawa sama w sobie i które spokojnie mogłyby stanowić materiał na osobny wpis. Nie możemy i nie będziemy omawiać wszystkich tych elementów.

Dla naszego dzisiejszego rozważania istotne jest wyłącznie jedno ogniwo masoreckiego dziedzictwa: niqqud – substytut dla nieobecnych w hebrajskim abdżadzie samogłosek, a dokładniej rzecz biorąc, jego tyberiadzka gałąź, która jeszcze w średniowieczu stała się wariantem nadrzędnym i powszechnie obowiązującym. To z tą odmianą wokalizacji mamy do czynienia w najważniejszych masoreckich kodeksach Biblii hebrajskiej i to ona obecna jest w wydaniach krytycznych tejże Biblii. A zaznaczyć trzeba, że z takich wydań krytycznych tekstu biblijnego korzysta cały świat hebraistyczny, biblistyczny i translatorski[22]Na ich czele stoi, oczywiście, Biblia Hebraica Stuttgartensia. Zaraz za nią podążają inne edycje (w większości wciąż w przygotowaniu): Biblia Hebraica Quinta z Deutsche Bibelgesellschaft, … Continue reading.

Docieramy do punktu kulminacyjnego.

Skoro wiemy już, że dzięki masoretom spółgłoskowy tekst hebrajski został opatrzony znakami samogłoskowymi, chcielibyśmy wreszcie zadać to długo wyczekiwane pytanie: jaki zestaw samogłosek dodany został do Tetragramu JHWH?

Odpowiedź jest o wiele trudniejsza, niż byśmy sobie tego życzyli.

Przystanek trzeci: różne warianty samogłosek towarzyszących Tetragramowi

Gdybyśmy w tej chwili otworzyli Kodeks Leningradzki[23]Po dziś dzień najważniejszy, kompletny, masorecki rękopis Biblii hebrajskiej z 1008 roku n.e. i gdybyśmy przekopali się przezeń od deski do deski, wypisując po drodze wszystkie wystąpienia Tetragramu – nasza lista zawierałaby ostatecznie 6828 pozycji.

Kluczowe dla nas pytanie brzmi: jakim zestawem samogłoskowym masoreci opatrzyli to czteroliterowe imię?

Otóż to – dotykamy sedna problemu. Nie ma jednego układu samogłosek. Jest ich sześć różnych!

Wariant wokalizacjiTranskrypcjaIlość wystąpień w Tekście Masoreckim
יְהוָהjəhwâ5680
יְהֹוָהjəhōwâ46
יֱהֹוִהjĕhōwî1
יֱהוִהjĕhwî2
יְהֹוִהjəhōwî36
יְהוִהjəhwî242

Mało tego, jeśli w naszej kalkulacji uwzględnimy te wystąpienia, w których do Tetragramu doklejony jest któryś z przyimków, spójnik וְ,, partykuła pytajna הֲ, lub partykuła שֶׁ, še otrzymamy de facto jeszcze więcej wariantów odczytania:

Wariant wokalizacji z jednym z przedrostkówTranskrypcjaIlość wystąpień w Tekście Masoreckim
לַיהוָהlajhwâ579
לַיהֹוָהlajhôwâ5
לֵיהוִהlējhwî
lēhwî
1
מֵיְהוָהmējəhwâ20
מֵיהוָהmējhwâ
mēhwâ
4
בַּיהוָה בַיהוָהbajhwâ
ḇajhwâ
105
בַּיהֹוָהbajhôwâ1
כַּיהוָהkajhwâ4
וַיהוָהwajhwâ99
וַיהֹוָהwajhôwâ1
הַיהוָהhajhwâ1
שֶׁיֲהוָהšejăhwâ1

W tym miejscu należałoby zaakcentować dwie kwestie.

Primo, zdecydowana większość wylistowanych powyżej wariantów posiada niekompletną wokalizację. Oznacza to w praktyce, że masoreci regularnie pomijali jeden lub nawet dwa znaki samogłoskowe w zapisie Tetragramu. Nie wynikało to, oczywiście, z nieopatrzności skrybów, omyłek w trakcie kopiowania tekstu, ale przemyślanego, metodycznego podejścia do wokalizowania imienia יהוה, jhwh.

Jest to dla nas pierwszy sygnał, że przy Tetragramie dzieje się coś totalnie niestandardowego.

Secundo, nawet po wstępnym odsianiu powtarzających się wariantów (włącznie z tymi, do których dołączony jest jeden z przedrostków), pozostajemy z aż dziesięcioma (sic!) różnymi zestawami samogłosek.

To drugi ważny sygnał, że wokalizacja imienia יהוה, jhwh jest kategorią samą dla siebie i że należy zaaplikować do niej nietypowe zasady.

Rozwiejmy ewentualne wątpliwości: fakt, że Tetragramowi towarzyszy tak wiele różnych układów samogłosek stanowi absolutnie wyjątkową sytuację na tle całego Starego Testamentu i Masory.

Wynika to z tego, że jedną z głównych reguł rządzących wokalizacją, czyli – jak wyjaśniałem wcześniej – dostawianiem znaków diakrytycznych zastępujących samogłoski w języku hebrajskim jest ta, że rzeczowniki oraz nazwy własne mają zasadniczo jeden, stały ich zestaw.

Istnieją jednakże cztery okoliczności gramatyczne, w których zachodzić mogą odstępstwa od tej bazowej reguły.

I tak na przykład: gdy do starohebrajskiego terminu אֵם, ʾēm, „matka” dodamy sufigowany zaimek dzierżawczy 1 os. l. poj. w postaci spółgłoski jod, otrzymamy wyraz אִמִּי, ʾimmî, „moja matka”. Po doklejeniu tego jednoliterowego przyrostka, wyrażającego dzierżawczość „mój, moja, moje”, zmienia nam się układ znaków diakrytycznych. Samogłoska cere, pierwotnie stojąca pod rdzenną alef, przeobraża się w samogłoskę chirik. Dodatkowo, rdzenna spółgłoska mem ulega geminacji (czyli podwojeniu) – stąd אִמִּי, ʾimmî, a nie אִמִי, ʾimî.

Rzućmy okiem na inną sytuację.

Gdy wyraz בָּנִים, bânîm, „synowie, dzieci, wnuki, potomkowie”[24]Liczba mnoga od בֵּן, bēn, „syn, wnuk, potomek”. wprzęgnięmy w charakterystyczną dla hebrajszczyzny konstrukcję (najczęściej) rzeczownikową smichut[25]W polskiej literaturze hebraistycznej i biblistycznej fachowo nazywamy ją „stanem sprzężonym” albo „stanem zależnym”. Termin łaciński: status constructus. We … Continue reading, dostawiając doń inny rzeczownik – choćby i אָדָם, ʾâḏâm, oznaczający „człowieka, ludzkość, rodzaj ludzki”, struktura samogłoskowa pierwszego wyrazu zmieni się – ze względu na przesunięcie akcentu na drugi człon. W takim przypadku cały ten dwurzeczownikowy związek będzie miał postać בְּנֵי־אָדָם, bnē-ʾâḏâm, „ludzie, ludzkość, potomkowie człowieka”. Zwróćmy uwagę na zmiany samogłoskowe: pod spółgłoską bet pierwotnie stała długa samogłoska kamac – uległa ona skróceniu do samogłoski szewa. Z kolei pod rdzenną nun stało wcześniej długie /i/, wyrażone znakiem chirik – przepoczwarzyło się tutaj w samogłoskę cere.

Trzeci przykład dotyczy sytuacji, w której przekształcenie samogłosek wynika z dołączenia do danego słowa tak zwanego przedimka określoności[26]Nie chcąc otwierać tu zupełnie odrębnego wątku, zaznaczę jedynie, że hebrajski przedimek określoności הַ, ha, podobny jest w swoim zachowaniu do angielskiego przedimka the oraz do … Continue reading. I tak na przykład: gdy do wyrazu מֶלֶךְ, meleḵ, „król” dostawimy przedimek הַ, ha, otrzymamy rzeczownik określony הַמֶּלֶךְ, hammeleḵ, „(ten konkretny) król”. Co nam się tutaj zmienia? Otóż spółgłoska rdzenna mem ulega geminacji (podwojeniu) – stąd w jej środku pojawia się maleńka kropka, a w transkrypcji zapisujemy podwójne /mm/. Gdybyśmy natomiast wzięli na warsztat słowo עָרִים, ʿârîm, „miasta” i dostawili doń nasz przedimek הַ, ha powstaną nam הֶעָרִים, heʿârîm, „(te konkretne) miasta” – litera ajin nie przyjmuje podwojenia (ze względu na to, że jest spółgłoską gardłową), a wokalizacja samego przedimka zmienia nam się z samogłoski patach na segol.

Czwartym i ostatnim przykładem są formy pauzalne czasowników, imiesłowów, rzeczowników i przyimków. Gdy na jakiś wyraz w tekście pada jeden z silnych akcentów rozdzielających, słowo takie może ulec drobnej modyfikacji. Dobrymi tego przykładami są rzeczownik כֶּסֶף, kesep̄, „srebro, pieniądze”, który w formie pauzalnej przyjmuje postać כָּסֶף, kâsep̄ czy chociażby przyimek בְּךָ, bəḵâ, „w tobie”, który w analogicznych okolicznościach w tekście przeobraża się w בָּךְ, bâḵ.

Wszystkie pokazane przed chwilą przekształcenia samogłoskowe zachodzą według ścisłych reguł wokalizacji. Każda taka zmiana wynika wprost ze szczególnej sytuacji gramatycznej, w jakiej dane słowo się znalazło.

Co chcę przez to powiedzieć to to, że modyfikacje samogłosek nie są dziełem przypadku i nie mają losowego charakteru. Nigdy nie dzieje się tak, żeby wyraz w tekście ulegał przekształceniom sam z siebie, niezależnie od takich właśnie specyficznych scenariuszy gramatycznych.

Podkreślmy tutaj bardzo ważny punkt: do Tetragramu JHWH nie aplikuje się żadna z sytuacji opisanych powyżej. Oznacza to, że niejednolitość wokalizacji, jaką obserwujemy przy tym imieniu w Starym Testamencie, nie jest wytłumaczalna na podstawie jakichś gramatycznych czy składniowych standardów, właściwych dla literatury starohebrajskiej.

Tetragram jest w tej materii absolutnym wyjątkiem. Na próżno szukać w Tekście Masoreckim innych słów, którym towarzyszyłoby kilka różnych zestawów samogłosek.

Czy chcemy przez to powiedzieć, że wokalizacja imienia Boga Hebrajczyków w księgach starotestamentowych ma przypadkowy charakter? Że masoreci dopisywali do niego znaki samogłoskowe na chybił trafił?

Bynajmniej! Za tą różnorodnością wokalizacyjną stoi konkretny, skrybarski zamysł, który swoje źródło ma w ówczesnym dla masoretów klimacie teologicznym oraz ówcześnie obowiązującej doktrynie. Wrócimy do tego zagadnienia w kolejnej części tej serii.

Zanim przejdziemy dalej, podsumujmy pokrótce clou tej części opracowania.

Pomimo tego, że masoreci – „dzierżyciele i przekaziciele tradycji” – pozostawili dla kolejnych pokoleń zunifikowany tekst starohebrajski, który opatrzony został znakami diakrytycznymi zastępującymi samogłoski, rekonstrukcja starożytnego odczytania Tetragramu JHWH przy ich pomocy nie jest możliwa. Powód tego jest prosty: imię יהוה, jhwh było wokalizowane na wiele różnych, niedających się pogodzić wewnętrznie sposobów.

Przystanek czwarty: świadectwo Tetragramu z innych języków

W naszym dotychczasowym rozważaniu i próbie rekonstrukcji starożytnej wymowy imienia יהוה, jhwh sięgnęliśmy do świadectw niejako z pierwszego planu – świadectw najważniejszych. Ale ponieważ na ich podstawie nie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć sprawy – być może to właśnie inne, drugoplanowe świadectwa okażą się pomocne.

O jakich drugoplanowych świadectwach tutaj myślę?

W pierwszej kolejności warto przyjrzeć się temu, jak Tetragram oddawany był w innych starożytnych językach i spisanych w nich tekstach. Innymi słowy, w jaki sposób użytkownicy tychże starożytnych języków zapisywali Tetragram na swoim podwórku. Takich świadectw jest, wbrew pozorom, wcale niemało.

Najstarsze odnalezione do tej pory źródła pisane, w których udało się zidentyfikować imię Boga Hebrajczyków to inskrypcje staroegipskie. Choć identyfikacje te wciąż są przedmiotem sporu naukowców, argumenty za obecnością Tetragramu w tychże zdają się przeważać. Na potrzebę dzisiejszego opracowania uznaję ich wiarygodność.

W świątyni boga Amona w miejscowości Soleb w starożytnej Nubii odnalezione zostały dwie, datowane na przełom XV i XIV wieku p.n.e. inskrypcje, w których obecne jest imię[27]Lub po prostu nazwa własna, niekoniecznie rozumiana jako miano danego bóstwa czy postaci. Nazwa ta mogła być również toponimem. J-H-W (w czasach starożytnych odczytywane jako J-H-Ł).

W świątyni z czasów Ramzesa II, zlokalizowanej w Amara Zachodnim (na terenach starożytnej Nubii) odkryto inskrypcję z imieniem[28]Lub po prostu nazwą własną, niekoniecznie rozumianą jako miano danego bóstwa czy postaci. Nazwa ta mogła być również toponimem. J-H-W lub J-H-W[29]Spółgłoska /w/ w języku staroegipskim odczytywana by była jako nasze /ł/. Identyczna zasada aplikuje się do semickiej litery waw (łał), którą w czasach biblijnych wymawiano by jako nasze … Continue reading. Datowana jest ona na przełom XIV i XIII wieku p.n.e.

Z kolei w świątyni Ramzesa III, położonej w Medinet Habu w południowym Egipcie udało się zidentyfikować J-H jako potencjalne odniesienie do Boga Hebrajczyków. Datuje się ją na XII wiek p.n.e.

Wszystkie cztery powyższe inskrypcje cierpią na tę samą przypadłość, co napisy hebrajskojęzyczne. Z pisma hieroglificznego jesteśmy w stanie wywnioskować wyłącznie spółgłoski – samogłoski natomiast pozostają w sferze domysłów.

Oznacza to innymi słowy, że źródła staroegipskie nie są w stanie pomóc nam w rekonstrukcji wymowy Tetragramu.

Kolejna na naszej liście jest tak zwana Stela Meszy, czyli pochodząca z połówki IX wieku p.n.e. kamienna tablica poświęcona bóstwu Kemoszowi i opisująca zwycięstwo moabickiego władcy Meszy nad królestwem Izraela (królestwem północnym). Zapisana jest ona alfabetem fenickim, w języku moabickim – a więc w języku niezwykle bliskim do starohebrajskiego.

Na steli pojawia się czteroliterowe imię Boga Hebrajczyków – יהוה, jhwh. Pomimo faktu, że jest ona jednym z najważniejszych i najstarszych źródeł pisanych, w których zidentyfikowany został Tetragram, pozostaje ona całkowicie nieprzydatna przy rekonstrukcji starożytnej jego wymowy. Wynika to, rzecz jasna, ze spółgłoskowości alfabetu fenickiego.

Identyczna zasada aplikuje się jeszcze do kilku innych, bardzo ważnych znalezisk archeologicznych, w których zidentyfikowano imię יהוה, jhwh:

  • inskrypcje z Kuntillet Ajrud (VIII wiek p.n.e.)
  • inskrypcje z Khirbet el-Qom (VIII wiek p.n.e.)
  • pieczęć należąca do Miqnejaw (VIII wiek p.n.e.)
  • amulety z Ketef Hinnom (przełom VII i VI wieku p.n.e.)
  • listy z Arad (VIII-VI wiek, większość z przełomu VII i VI wieku p.n.e.)
  • listy z Lachisz (VI wiek p.n.e.)

Ciekawym świadectwem są zapisane w języku aramejskim ostrakony i papirusy z Elefantyny – wyspy na Nilu, na której w okresie Drugiej Świątyni funkcjonowała społeczność judejska wraz z własną świątynią, poświęconą Bogu Hebrajczyków. Wśród tysięcy odnalezionych na Elefantynie źródeł pisanych, datowanych w większości na V wiek p.n.e., Tetragram pojawia się wielokrotnie, ale w nieco innej, trzyliterowej wersji – יהו (jod-he-waw) oraz znacznie rzadszego יהה (jod-he-he). Gdybyśmy do pierwszego z nich podstawili (nieobecne w alfabecie) samogłoski, otrzymalibyśmy cztery potencjalne warianty wymowy: Jaho, Jahu, Jeho oraz Jehu. Drugi z kolei można odczytywać na pięć sposobów: Jaho, Jeho, Jahe, Jehe i Jeha. Wszystkie one są jednakże czysto hipotetyczne i trudno jest wyłącznie na ich podstawie wskazać jedno, nadrzędne odczytanie.

Bezdyskusyjnie najbogatszą pod względem ilości występujących w niej wariantów oddawania imienia יהוה, jhwh jest literatura spisana w języku greckim.

W Septuagincie (czyli starożytnym przekładzie Biblii hebrajskiej na grekę), w tekstach patrystycznych (pismach Ojców Kościoła z początków ery chrześcijaństwa), na amuletach z zaklęciami apotropaicznymi oraz u autorów gnostyckich odnajdujemy kilkadziesiąt (sic!) wariantów zapisu. Warto podkreślić, że ogromna ich większość pochodzi dopiero z pierwszych wieków naszej ery.

Oto niektóre z nich:

  • Ἰαῶ, Iaō (Jao)
  • Ἰαχώ, Iakhō (Jaho)
  • Ἰαου, Iaou (Jau, Jału)
  • Ἰαβἐ, Iabe (Jabe)
  • Ἰαβαί, Iabai (Jabaj)
  • Ἰαβάς, Iabas (Jabas)
  • Ἰαωά, Iaōa (Jaoa)
  • Ἰευῶ, Ieuō (Jełło)
  • Ἰεωά, Ieōa (Jeoa)
  • Ἰηουά, Iēoua (Jeua, Jeła)
  • Ἰαουἐ, Iaoue (Jaołe)
  • Ἰαουαι, Iaouai (Jałai)
  • Ἰαυἐ, Iaue (Jałe)
  • Ἰἀ, Ia (Ja)
  • Ἰαεωβά, Iaeōba (Jaeoba)
  • Ἰάων, Iaōn (Jaon)
  • Ἰωά, Iōa (Joa)

Świadectwa greckie są jedynymi na naszej liście, w których samogłoski są integralną częścią zapisu i równocześnie jedynymi, w których mamy do czynienia z tak wielką ilością wariantów transkrypcji lub transliteracji.

Wariantem występującym częściej niż inne jest Ἰαῶ, Iaō (Jao)[30]Posiada on jeszcze cztery inne opcje zapisu.. Jest on dość bliski świadectwom egipskim oraz aramejskim z Elefantyny, o których pisałem wyżej. Wiele spośród tych kilkudziesięciu opcji pojawia się wśród wszystkich źródeł wyłącznie raz.

Spróbujmy podsumować tę część dzisiejszego opracowania.

Te warianty, które są najstarsze i które potencjalnie mogłyby stanowić najlepsze źródło dla rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu, pozbawione są samogłosek, co w konsekwencji czyni je nieprzydatnymi. Z kolei te świadectwa, w których zapisie uczestniczą samogłoski, pozostają na tyle zróżnicowane i niestabilne, że na próżno szukać w nich pomocy.

Naczelny wniosek płynący ze studium tej sekcji brzmi więc następująco: świadectwo Tetragramu z innych języków jest niekonkluzywne dla rekonstrukcji wymowy Tetragramu.

Zanim przejdziemy do kolejnej części, zaznaczę jeszcze dwa istotne punkty.

Po pierwsze, możliwe wystąpienia יהוה, jhwh w tekstach zapisanych pismem klinowym są na tyle niepewne, iż w zdecydowanej większości przypadków nie są brane pod uwagę w akademickich dyskusjach nad Tetragramem. Z tego samego powodu nie są one częścią listy na Nie/biblijnym.

Po drugie, w tekstach i inskrypcjach spisywanych w różnych językach i w różnych okresach Tetragram wielokrotnie zastępowany jest zupełnie innymi formami lub słowami. W tym wpisie nie poruszam tego zagadnienia, ponieważ nie ma ono znaczenia przy próbie dotarcia do starożytnej wymowy imienia יהוה, jhwh. Wrócimy do niego jednak już w kolejnej części tej serii.

Przystanek piąty: niekonkluzywne świadectwo imion teoforycznych

Kolejną grupą świadectw drugoplanowych w naszym rozważaniu są tak zwane imiona teoforyczne.

Teoforycznymi nazywamy takie imiona, które zawierają w sobie cząstkę lub wręcz całe miano jakiegoś bóstwa. Stanowią one powszechne zjawisko w wielu kulturach świata – zarówno w tych dawnych, jak i współczesnych.

Niektóre z nich z pewnością będą wam znane:

  • słowiańskie: Bożydar, Bogumiła, Władysław
  • nordyckie i germańskie: Þōrsteinn, Freyja, Ingjaldr
  • helleńskie: Diogenes, Demetrios, Apolonia

Co istotniejsze dla nas dzisiaj, w Starym Testamencie odnaleźć możemy zatrzęsienie tego rodzaju imion.

Część z nich zawiera odwołania do bóstw panteonu kananejskiego – należą do nich na przykład te z cząstką בעל, baʿal, „Baal, pan, władca, mąż” (np. Eszbaal, Meribbaal, Jerubbaal) czy אל, ʾēl, „El, bóg, bóstwo” (np. Iszmael, Gabriel, Lemuel).

Jednakże bezdyskusyjnie najczęstszym tropem wśród hebrajskich imion teoforycznych jest ten sięgający do Boga JHWH. Oczywiście, nie sposób wymienić tu ich wszystkich.

Być może zastanawiacie się w tej chwili, dlaczego biblijne nazwy zawierające fragment יהוה, jhwh w ogóle mogłyby mieć znaczenie przy próbie rekonstrukcji jego starożytnej wymowy.

Odpowiadam na wątpliwość: wynika to z faktu, że w przeciwieństwie do Tetragramu JHWH, którego wokalizacja – jak wykazałem wcześniej – jest niekompletna, wielowariantowa i de facto odwołuje nas do terminów zastępczych (o czym przeczytacie w kolejnej części tej serii), imiona teoforyczne z towarzyszącą im cząstką יהוה, jhwh posiadają jednolite, klarowne zestawy samogłoskowe.

Zakłada się więc, że nawet pomimo tego, że sam Tetragram JHWH został w tradycji masoreckiej niejako odseparowany, odgrodzony od standardowego wymawiania podczas odczytywania tekstu Biblii, z tych właśnie imion teoforycznych jesteśmy w stanie wyłuskać brakujące nam informacje.

Gdybyśmy przeszli w tej chwili przez wszystkie księgi Biblii hebrajskiej, wylistowali po drodze każde takie tetragramowe imię, a następnie pogrupowali je wszystkie według wariantów wokalizacji, na koniec dnia otrzymalibyśmy następujące wyniki:

WokalizacjaTranskrypcjaPrzykładowe imię hebrajskie
יוֹיוֹכֶבֶד, jôḵeḇeḏ, „Jokebed”
יְהוֹjəhôיְהוֹנָדָב, jəhônâḏâḇ, „Jehonadab”
יָהעֲזַרְיָה, ʿăzarjâ, „Azarja, Azariasz”
יָהוּjâhûיְשַׁעְיָהוּ, jəšaʿjâhû, „Jeszajahu, Izajasz”
יְהוּjəhûיְהוּכַל, jəhûḵal, „Jehukal”

Zgodnie z tym, co widzicie w powyższej tabeli, wśród wszystkich imion teoforycznych zawierających cząstkę Tetragramu odnajdujemy aż pięć wariantów wokalizacji. Innymi słowy, również i ich świadectwo okazuje się całkowicie niekonkluzywne.

Nie jesteśmy bowiem w stanie powiedzieć, że – przykładowo – najprawdopodobniejszym odczytaniem pierwszych trzech liter imienia יהוה, jhwh jest jâhû. Dlaczego? Bo to tylko jedna z możliwości. Co więcej, nie da się wyodrębnić z powyższej piątki wariantu, który można by było uznać za nadrzędny – ani na poziomie samej Masory, ani szerszej tradycji masoreckiej i piśmienniczej, ani nawet historii języka hebrajskiego oraz historii religii skupionej wokół bóstwa JHWH. Nie da się z nich również wyciągnąć średniej – niczym w matematycznym równaniu. Wspólnym mianownikiem są, rzecz jasna, spółgłoski – ale to o samogłoski w tym przypadku rozbija się cała sprawa.

Niezależnie od tego, jakich przyczyn takiego stanu rzeczy byśmy się tu dopatrywali, fakt pozostaje jeden: podobnie, jak to miało miejsce w przypadku poprzednich świadectw, hebrajskie imiona teoforyczne okazują się być nierozstrzygające w sprawie rekonstrukcji starożytnego sposobu odczytywania Tetragramu JHWH.

Cóż więc nam pozostaje?

Z dzisiejszego opracowania płynie jeden fundamentalny wniosek: na bazie tego zbioru informacji, jaki pozostawili nam po sobie masoreci oraz poprzedzający ich działalność starożytni skrybowie judejscy, nie potrafimy w pełni odczytać imienia יהוה, jhwh.

Choć trudno powiedzieć, że zachowanych do naszych czasów danych jest mało – w obliczu zadania-giganta, jakim jest rekonstrukcja starożytnej wymowy Tetragramu, okazują się one niewystarczające.

Podglebie całego problemu można ująć w kilku zasadniczych punktach.

Abdżadowość zapisu języka hebrajskiego. Podczas gdy spółgłoski pozostają niczym wyryte w kamieniu – samogłoski przenoszone są w pamięci i wraz z biegiem wieków ulegają zniekształceniom. Zjawisko spółgłoskowości alfabetu hebrajskiego jest jednocześnie pięknem i przekleństwem tego języka. Choć litery budujące Tetragram (czyli jod-he-waw-he) są nam dobrze znane i nie mamy wątpliwości co do tego, jak wymawiać każdą z nich, prawdziwą zagwozdką okazuje się próba uzupełnienia brakujących w zapisie samogłosek. Ze względu na abdżadowy (czyli niemalże wyłącznie spółgłoskowy) charakter zapisu języka starohebrajskiego, zadanie to staje się o wiele trudniejsze niż moglibyśmy oczekiwać.

Niqqud, czyli znaki diakrytyczne zastępujące samogłoski. Jednym z najważniejszych składników masoreckiego dziedzictwa są znaki wokalizacyjne, które bez naruszania struktury tekstu spółgłoskowego, mogły z powodzeniem spełnić rolę samogłosek i tym samym utrwalić jednolite odczytanie tekstu. Tak w rzeczywistości się dzieje – ale nie dla imienia יהוה, jhwh. Zależnie od tego, jaką metodę liczenia zaaplikujemy, ilość wariantów wokalizacyjnych waha się od sześciu do nawet szesnastu! Zjawisko to jest de facto sygnałem dla czytelnika, że do Tetragramu należy podejść na nieco innych zasadach.

Tetragram JHWH w innych językach i alfabetach. Choć posiłkowanie się innymi językami i dodatkowymi świadectwami nierzadko jest kluczowe dla rozwikłania jakiejś językoznawczej, starożytniczej zagwozdki, w przypadku imienia יהוה, jhwh okazuje się ono niewystarczające. Pomimo tego, że Tetragram zapisywany był w różnych językach i w różnych systemach pisma, jego jednolita, hebrajska wymowa nie przetrwała do naszych czasów.

Imiona teoforyczne. Biblia hebrajska pełna jest teoforycznych imion, w których skrywa się cząstka Tetragramu. Mimo iż są one w pełni wokalizowane, ich świadectwo pozostaje niekonkluzywne. Istnieje aż pięć różnych wariantów samogłoskowych, które są do nich dołączane. Nie zbliżają nas one do starożytnej wymowy יהוה, jhwh.

Gramatyczne mroki przeszłości. Im głębiej sięgamy w przeszłość języka hebrajskiego, tym mniej wiemy na temat paradygmatów odmiany poszczególnych części mowy (w tym czasowników, imiesłowów, rzeczowników i innych), co w konsekwencji oznacza, że jeśli zechcemy cofnąć się do czasów poprzedzających staroizraelską państwowość – nasza wiedza na temat zestawów samogłoskowych towarzyszących spółgłoskowemu zapisowi hebrajskich słów będzie po prostu znikoma. Do tego punktu jeszcze powrócimy.

Co w kolejnych częściach?

W nadchodzących wpisach w tej serii między innymi:

  • wytłumaczę wam, dlaczego odczytanie „Jehowa” jest błędne,
  • dowiecie się też, jakie problemy wiążą się z popularnym wariantem „Jahwe”,
  • prześledzimy proces zanikania Tetragramu zarówno w piśmie, jak i w mowie w czasach biblijnych,
  • rozważymy wreszcie, jakie inne tropy odczytywania imienia יהוה, jhwh są możliwe.

Przed nami jeszcze wiele fascynujących zagadnień, w ramach których będziemy bardziej i bardziej wgryzać się zarówno w sam temat Tetragramu, jak i w historię żydowskiego piśmiennictwa oraz gramatykę języka starohebrajskiego.

Źródło obrazu: ©artefacti | stock.adobe.com

Przypisy

Przypisy
1 Z łaciny: creatio ex nihilo.
2 Wyraz składający się ze starogreckiego τετρα, tetra, „cztery, cztero-” i γράμμα, grámma, „litera”.
3 A ściślej rzecz ujmując, z rdzenia הוי, hwj (he-waw-jod).
4 Nie jest bowiem oczywiste, że mamy tu do czynienia z trzyliterowym rdzeniem הוה, hwh, do którego doklejony jest przedrostek formy jiqtol 3 os. l. poj. r. męskiego. Imię JHWH mogło mieć inną postać w czasach poprzedzających epokę monarchii Izraela i Judy.
5 W przeciwieństwie do wielu hebrajskich tytułów, jakie są mu przypisywane.
6 Choć mowa o całkowicie przeciwległym biegunie teorii i spekulacji, warto wspomnieć w tym miejscu o popularnej w internecie interpretacji, w myśl której pierwsze litery słów hebrajskiego napisu umieszczonego na krzyżu Jezusa z Nazaretu tworzyły de facto zakodowany Tetragram. Część z was z pewnością kojarzy akronim INRI, powszechny w sztuce sakralnej i na krucyfiksach. INRI to skrót od Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum, czyli „Jezus Nazarejczyk – król Judejczyków”. Zwolennicy wspomnianej teorii przekonani są, że z hebrajskiej wersji tego napisu powstawało imię יהוה, jhwh – boski Tetragram. We wpisie Więcej zaszyfrowanych wiadomości? dokładnie tłumaczę, dlaczego interpretacja ta jest błędna.
7 W ramach noty marginalnej dodam, że Fenicjanie sami byli pochodzenia kananejskiego.
8 Wyjątkowe znalezisko z miejscowości Serabiṭ al-Ḥadim na Synaju może być jednym z najważniejszych świadectw przechodzenia egipskiego logograficzno-ideograficznego pisma hieroglificznego w alfabet używany do zapisywania poszczególnych głosek. Powszechnie uważa się, że autorami odkrytych w Serabiṭ al-Ḥadim inskrypcji byli robotnicy o semickim lub wręcz kananejskim pochodzeniu.
9 Dla porządku trzeba tutaj zaznaczyć, że wykorzystywane na terenach Mezopotamii systemy pisma klinowego na przestrzeni wieków przekształciły się wewnętrznie do postaci pisma sylabicznego. W takiej formule poszczególne znaki służą do notacji całych sylab (czyli połączenia spółgłosek i samogłosek), a nie pojedynczych fonemów. Najlepszymi przykładami współczesnego sylabariusza (czyli pisma sylabicznego) są hiragana i katakana używane w języku japońskim.
10 Na przykład semickie he przekształcił w epsilon, chet w etę, ajin w omikron i omegę.
11 Na przykład semickie tet w grecką thetę, samech w ksi, szin w sigmę.
12 Jak na przykład psi, khi czy fi.
13 Piszę „niemalże”, ponieważ na przestrzeni stuleci w obrębie każdego z powyższych języków rozwinięto niewielkie pomoce w czytaniu, nazywane z łaciny matres lectionis (dosł. „matki lektury”). W przypadku języka hebrajskiego ich początki mogą sięgać nawet VIII wieku p.n.e.

Jakiego rodzaju były to pomoce? Otóż kilka spośród liter każdego z tych alfabetów (hebrajskiego, aramejskiego i arabskiego) przyjęło podwójną rolę – spółgłoskową (rola podstawowa) oraz samogłoskową (rola drugorzędna). W przypadku hebrajszczyzny biblijnej literami o takiej podwójnej funkcji są alef, he, waw i jod. Nie chcąc wchodzić tu w zbytnie szczegóły, nadmienię tylko, że na przykład litera jod w sensie bazowym reprezentuje spółgłoskę /j/, ale w pewnych sytuacjach ortograficznych używana jest na oznaczenie samogłosek /î/ oraz /ē/. Litera waw z kolei w formie podstawowej funkcjonuje jako spółgłoska /w/ (lub też /ł/ w czasach starożytnych), ale jednocześnie bywa stosowana jako ortograficzna pomoc lektury dla samogłosek /ô/ oraz /û/.

14 Współczesna kolejność znaków w dialektach arabskich jest nieco inna.
15 Część z was – a zwłaszcza tych, którzy myślą o nauce starohebrajskiego lub hebrajskiego współczesnego – może zainteresować (i zmotywować) fakt, że język hebrajski nie należy nawet do czołówki najtrudniejszych języków świata. Owszem, jego biblijna, klasyczna odmiana jest o wiele trudniejsza – na różnych poziomach i z różnych powodów. Ale w całościowym ujęciu daleko mu do tych najbardziej skomplikowanych języków.

Obok języków dalekoazjatyckich (chińskiego, koreańskiego i japońskiego), powszechnie uważanych za najtrudniejsze na świecie, plasuje się język arabski (a właściwie około trzydziestu dialektów, które składają się na coś, co nazywamy dziś językiem arabskim). Również i w Europie nie mamy na co narzekać. Fiński, węgierski czy nasz polski – to prawdziwe potworki dla każdego, kto zabiera się za ich naukę. A przecież wszystkie one zapisywane są alfabetem łacińskim!

16 Mamy osiem potencjalnych pakietów samogłosek, które składają się na trzy części mowy, dwie strony czasownika, dwa tryby czasownika, osiem niezależnych sensów tego jednego słowa oraz jeszcze większą ilość tłumaczeń na język polski.
17 W tym przypadku mamy jedenaście niepokrywających się kompletów samogłoskowych, które dają nam łącznie trzy części mowy, dwie strony czasownika, dwa tryby czasownika, dwanaście niezależnych sensów i jeszcze większą liczbę potencjalnych tłumaczeń na nasz rodzimy język.
18 Z tego samego rdzenia pochodzi starotestamentowy termin נְקֻדָּה, nəquddâ, „kropka, punkt”.
19 „Kryją się” możemy umieścić w cudzysłowie.
20 W ramach noty marginalnej dla ciekawskich: dokładnie w takiej postaci czyta się dzisiejszą prasę hebrajskojęzyczną, beletrystykę, literaturę faktu, literaturę naukową, twity na Twitterze, posty na Facebooku, instrukcje obsługi sprzętów domowych i wiele, wiele innych.

Uwierzcie mi – jest to prostsze i naturalniejsze, niż mogłoby się wydawać. Nie zmienia to jednocześnie faktu, że w marginalnych przypadkach może rodzić to niejasności w trakcie lektury. Mało tego, współcześnie w Izraelu da się niekiedy zaobserwować różnice w wymowie (a dokładniej rzecz ujmując, różnice w dostawianych do słów samogłoskach) w różnych grupach i wśród różnych użytkowników języka. Jest to zjawisko analogiczne do tego, które ma miejsce w dialektach arabskich.

21 Ponieważ w ramach tego opracowania nie będziemy się nimi zajmować, odsyłam Was do mojej odpowiedzi na jedno z nadesłanych przez czytelników bloga, stricte językoznawczych pytań. Wspominam tam o systemie masoreckich akcentów i jego znaczeniu.
22 Na ich czele stoi, oczywiście, Biblia Hebraica Stuttgartensia. Zaraz za nią podążają inne edycje (w większości wciąż w przygotowaniu): Biblia Hebraica Quinta z Deutsche Bibelgesellschaft, Hebrew Bible: A Critical Edition pod patronatem Oxford University Press, The Hebrew University Bible – szykowane przez Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie wydanie w oparciu o Kodeks z Aleppo, a także Miqra’ot Gedolot ha-Keter – inicjatywa izraelskiego Uniwersytetu Bar-Ilana, również kładąca szczególny nacisk na Kodeks z Aleppo.
23 Po dziś dzień najważniejszy, kompletny, masorecki rękopis Biblii hebrajskiej z 1008 roku n.e.
24 Liczba mnoga od בֵּן, bēn, „syn, wnuk, potomek”.
25 W polskiej literaturze hebraistycznej i biblistycznej fachowo nazywamy ją „stanem sprzężonym” albo „stanem zależnym”. Termin łaciński: status constructus. We współczesnym językoznawstwie hebrajskim: סְמִיכוּת, smichut. Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych i zarazem jedna z najważniejszych konstrukcji syntaktycznych nie tylko w hebrajszczyźnie biblijnej, ale i wielu innych językach semickich.
26 Nie chcąc otwierać tu zupełnie odrębnego wątku, zaznaczę jedynie, że hebrajski przedimek określoności הַ, ha, podobny jest w swoim zachowaniu do angielskiego przedimka the oraz do niemieckich rodzajników określonych der, die, das. Różnica polega przede wszystkim na tym, że w języku hebrajskim pełni on więcej i o wiele ważniejsze funkcje gramatyczne.
27 Lub po prostu nazwa własna, niekoniecznie rozumiana jako miano danego bóstwa czy postaci. Nazwa ta mogła być również toponimem.
28 Lub po prostu nazwą własną, niekoniecznie rozumianą jako miano danego bóstwa czy postaci. Nazwa ta mogła być również toponimem.
29 Spółgłoska /w/ w języku staroegipskim odczytywana by była jako nasze /ł/. Identyczna zasada aplikuje się do semickiej litery waw (łał), którą w czasach biblijnych wymawiano by jako nasze /ł/. Zaznaczę tutaj, że ta sama spółgłoska obecna jest w Tetragramie JHWH. A więc de facto mówimy o imieniu JHŁH – nie JHWH. Rozwiniemy ten punkt w kolejnym wpisie.
30 Posiada on jeszcze cztery inne opcje zapisu.