Ożywienie nowo powstałego golema ludzkiego
W drugiej części wersu Rdz 2:7 czytamy, że Bóg Izraela, ulepiwszy człowieka z ziemi, wdmuchuje w jego nozdrza tchnienie życia, przeistaczając go tym samym w żywą istotę.
ב ז’ וַיִּיצֶר֩ יְהוָ֨ה אֱלֹהִ֜ים אֶת־הָֽאָדָ֗ם עָפָר֙ מִן־הָ֣אֲדָמָ֔ה וַיִּפַּ֥ח בְּאַפָּ֖יו נִשְׁמַ֣ת חַיִּ֑ים וַֽיְהִ֥י הָֽאָדָ֖ם לְנֶ֥פֶשׁ חַיָּֽה׃
Rdz 2:7 JHWH Bóg ulepił człowieka z wierzchniej warstwy gleby i wdmuchnął w jego nozdrza tchnienie życia. Człowiek stał się żywą istotą.
„Tchnienie życia” to נִשְׁמַת חַיִּים, nišmaṯ ḥajjîm, natomiast „żywa istota” to w oryginale נֶפֶשׁ חַיָּה, nep̄eš ḥajjâ. Pierwsze człony obu tych złożeń, czyli נְשָׁמָה, nəšâmâ i נֶפֶשׁ, nep̄eš oznaczają „oddech, oddychanie” – czynność, która w rozumieniu Hebrajczyków stanowiła wykładnik bycia żywym stworzeniem (w przeciwieństwie do roślin). „Dech, oddech” jest synonimem siły życiowej, która porusza człowiekiem i zwierzętami. W myśli hebrajskiej był on do tego stopnia tożsamy z „życiem, byciem żywym”, że oba te terminy w Starym Testamencie bywają wprost używane (na bazie metonimii) na określenie „istot żyjących” i „ludzi” (świetnie obrazują to Rdz 7:22, Pwt 20:16, Joz 10:40 i Joz 11:11). Tłumaczenie „dusza” jest błędne w tym sensie, że wprowadza łańcuch niepotrzebnych konotacji znaczeniowych, tj. obrazu niematerialnej i nieśmiertelnej substancji zamieszkującej cielesną powłokę.
Mieszczący się w tym kontekście frazeologizm „tchnienie nozdrzy” kilkukrotnie w Biblii hebrajskiej występuje w znaczeniu synonimicznym do „życia” (siły ożywczej stworzeń żyjących). W Iz 2:22 rodzaj ludzki wart jest niewiele więcej niż „tchnienie swych nozdrzy”. W jeremiaszowych Lamentacjach 4:20 mieszkańcy oblężonej Jerozolimy nazywają swojego króla „tchem ich nozdrzy”. W takim znaczeniu również w Rdz 7:22 i Hi 27:3. Z podobnym wyrażeniem spotykamy się w akadyjskojęzycznych tabliczkach z Amarny, stanowiących korespondencję między egipskimi władcami a ich kananejskimi wasalami, datowaną na XIV wiek p.n.e..
Motyw wdmuchania życia w byty nieożywione, oprócz omawianego dzisiaj fragmentu, pojawia się w zasadzie w jednym miejscu – rozdziale 37 Księgi Ezechiela, opisującym wydarzenia w tak zwanej Dolinie Wyschłych Kości. W proroczej wizji Ezechiel przywraca do świata żywych szkielety swojego narodu. Kości za sprawą boskiego cudodziałania przyoblekają się w ścięgna, mięśnie i skórę. Pozostaje jedynie tchnąć w nie życiodajny dech, co też prorok ochoczo czyni. Użyty w Ez 37:1-14 termin na „dech” lub „ducha” to רוּחַ, rûaḥ, który dla występującego w Rdz 2:7 נְשָׁמָה, nəšâmâ jest synonimem. Przekonujemy się o tym na podstawie studium porównawczego obu tych słów i co doskonale ilustrują poetyckie paralelizmy synonimiczne w Hi 27:3, Hi 32:8, Hi 33:4, Iz 42:5 oraz Iz 57:16.
Takie pojmowanie stanu rzeczy jest wynikiem prostej obserwacji życia i śmierci: ten, kto umiera, przestaje oddychać. Poruszający nim duch ulatuje. Krytycznie raniony żołnierz oddycha coraz ciężej wraz z upływem krwi – aż do momentu, w którym życie uchodzi z niego całkowicie, a oddech ustaje. Widzimy to wyraźnie w 1 Krl 17:17, Hi 34:14-15 i Ps 104:29.
Ciało kontra dusza?
Nie powinniśmy mylić tego obrazu z platońską ideą duszy (gr. ψυχή, psychē), która za pośrednictwem judaizmu hellenistycznego tak mocno zaszczepiła się w myśli wczesnochrześcijańskiej i w której to psychē upatrywano właściwego jestestwa człowieka – siedliska jego charakteru, uczuć i wspomnień. Człowiek w antropologii Hebrajczyków był całością, był oddychającym ciałem – tandemem dwóch pierwiastków, z których żaden nie mógł istnieć bez drugiego. Tak jak ciało pozostaje nieżywe bez animującego go tchu, tak i duch potrzebuje ciała, w którym będzie mógł się poruszać. W rozumieniu pisarzy biblijnych charakter, emocje i wspomnienia wiły sobie gniazda w narządach wewnętrznych: w sercu, wątrobie i nerkach.
Autor Rdz 2:7 zarysowuje więc nie tyle dychotomię „ciało kontra dusza” lub „świat materialny kontra duchowy”, ile „stan niebytu kontra stan życia”.
Uprzedzam pytanie: owszem, od tej generalnej koncepcji istnieją wyjątki. Nie możemy zapominać, że Biblia jest polifoniczną antologią.
Źródła staroegipskie
Przytaczana w poprzednich wpisach egipska tradycja formowania człowieka na kole garncarskim przez Chnuma, obecna zarówno w literaturze, jak i sztuce, ma swój ciąg dalszy. Chnum, baranogłowy bóg płodności, zakończywszy swoją część pracy, oddaje gliniane ludziki małżonce o imieniu Ḥeket, bogini rodzących kobiet, która w symbolicznym geście przykłada do nosa każdego z nich hieroglificzny znak ʿanḥ (pol. anch, odpowiednik „życia” i „tchnienia życia”), dzięki temu napełniając figurki życiodajną siłą.
Motyw ożywiającego, boskiego dechu znamy z kilku innych miejsc:
- W Tekstach Piramid (Zaklęcie 80, 2.43) bóg powietrza Szu tak opisuje istoty żyjące: „Moje życie jest w ich nozdrzach, ja sprowadzam oddech do ich gardeł”.
- W Nauczaniu Merikare, traktacie mądrościowym z okresu Średniego Państwa czytamy o bogu Re, który powołuje ludzi do życia: „On tchnął życie w ich nozdrza. Oni są jego obrazami – tymi, którzy wyszli z jego ciała”.
- Aton, bóg słonecznego dysku nosi tytuł „tego, który daje oddech” (tak w Wielkim Hymnie do Atona).
- Autor Papirusu Aniego, należącego do zbioru tak zwanych Ksiąg Umarłych, wielokrotnie używa idiomu „tchnienie nozdrzy” na określenie życiowej siły poruszającej stworzeniem, której źródło jest w którymś z egipskich bóstw.
- „Niech Hathor włoży życie w twe nozdrza. Niech Pani Gwiazd zjednoczy się z tobą” – modlili się wyznawcy kultu tejże bogini.
Wielu egiptologów przekonanych jest, że koncepcja boskiego tchnienia obecna była w tamtejszych wierzeniach począwszy od okresu Starego Państwa (po raz pierwszy w Tekstach Piramid), aż po czasy Nowego Państwa.
Mezopotamski ryt oczyszczenia ust
Dość o Egipcie. Zajrzyjmy teraz gdzie indziej. Znad Nilu przenosimy się nad dwie życiodajne rzeki Mezopotamii, Tygrys (hebr. חִדֶּקֶל, ḥiddeqel) i Eufrat (hebr. פְּרָת, pərâṯ).
Mezopotamczycy wierzyli, że każdy nowy posąg wyobrażający danego boga lub boginię musi przejść swoisty rite de passage – rytuał „oczyszczenia ust”, znany również jako rytuał „otwarcia ust” (w języku akadyjskim odpowiednio: mïs pî oraz pït pî). Celem tegoż rytuału, znanego nam z tekstów asyryjskich i babilońskich, było niejako utorowanie bóstwu drogi do wniknięcia w rzeźbę i wypełnienia jej ożywczym, boskim duchem. W rezultacie stawała się ona żywą manifestacją bóstwa na ziemi.
Dwudniowa ceremonia rozpoczynała się w pracowni rzeźbiarskiej, w której powstawała figura. Stamtąd, pod przewodnictwem kapłana, transportowano ją do zawczasu przygotowanej trzcinowej chatyny, usytuowanej w ogrodzie nad brzegiem rzeki, gdzie posąg poddawany był rytualnym oczyszczeniom. Ostatnim etapem było przeniesienie go i ulokowanie w świątyni, w której spełniał przeznaczoną mu rolę.
Niektórzy hebraiści upatrują w tym obrządku punktu odniesienia dla autora biblijnego: świeżo ulepiony człowiek w Rdz 2:7 przechodzi analogiczny ryt wypełnienia boskim tchem, by stać się materialną reprezentacją bóstwa na ziemi. Również obraz ogrodu nad wodą może zostać uznany za składnik podobieństwa, choć – co należy zdecydowanie podkreślić – nie bez wyraźnych różnic. Ogród w Edenie zasadzony zostaje przez Boga Izraela już po stworzeniu pierwszego mężczyzny i to nie nad pojedynczą rzeką, a czterema.
Paralelizmów, korzeni i inspiracji dla autorów biblijnych powinniśmy szukać w szerokim kontekście Bliskiego Wschodu, ale nie bezkrytycznie. Nie jesteśmy w stanie wyrokować, do jakiego stopnia (jeśli w ogóle) autor czerpał w tym wersie z myśli mezopotamskiej. Podobieństwo do wyobrażenia egipskiego jest prostsze, klarowniejsze i bardziej ugruntowane w badaniach. W historii starożytnego Izraela przewija się kilka okresów, w których kontakty handlowe oraz wymiana kulturowa z sąsiadami znad Nilu były wzmożone i w których taka koncepcja mogła zostać przeszczepiona na łono hebrajskiej literatury. Niewykluczone jest zresztą, że tradycja ta jest jeszcze starsza i że obecna była wśród ludów, których dziedzictwo materialne i niematerialne nie zachowało się do naszych czasów.
Do powiązań Rdz 2:7 z wierzeniami egipskimi i mezopotamskimi wrócimy jeszcze w przyszłości, przy omawianiu stworzenia człowieka „na Boży obraz” w Rdz 1:26-27.
