Studium wybranych terminów w Rdz 2:7a
W poprzednim wpisie omówiłem wykorzystywany w literaturze starowschodniej motyw ulepienia człowieka z ziemi lub gliny. Dzisiaj zajmiemy się trzema istotnymi dla tego fragmentu słowami: człowiek, ulepił oraz wierzchnia warstwa gleby. Zahaczymy też o etymologiczną zależność między człowiekiem a ziemią. Wszystkie one nierzadko stają się przedmiotem różnorakich internetowych sporów, dociekań i interpretacji, dlatego w tym tekście przyjrzymy się rzetelnie każdemu z nich.
ב ז’ וַיִּיצֶר֩ יְהוָ֨ה אֱלֹהִ֜ים אֶת־הָֽאָדָ֗ם עָפָר֙ מִן־הָ֣אֲדָמָ֔ה
Rdz 2:7a JHWH Bóg ulepił człowieka z wierzchniej warstwy gleby.
אָדָם, ʾâḏâm – „człowiek, rodzaj ludzki, ludzkość”
Starohebrajski termin אָדָם, ʾâḏâm oznacza „człowieka” (jako jednostkę lub zbiorowość). W Heksaemeronie (w Rdz 1:26-27), jak sugeruje nam kontekst i inne rzeczowniki zbiorowe, użyty jest w sensie kolektywnym, w znaczeniu „ludzkość, rodzaj ludzki”. Z kolei w narracji edeńskiej rozpoczynającej się w rozdziale drugim Księgi Rodzaju אָדָם, ʾâḏâm to „człowiek (jako jednostka), mężczyzna”, zwłaszcza w wyrażeniu הָאָדָם וְאִשְׁתּוֹ, hâʾâḏâm wəʾištô – „człowiek i jego żona”, „mężczyzna i jego żona”. Sporadycznie אָדָם, ʾâḏâm stosowany jest na określenie „osoby” oraz „kogoś, kogoś innego”. Wielu z was będzie kojarzyć to słowo przede wszystkim z męskim imieniem Adam, które za sprawą Biblii przeniknęło do całego mnóstwa języków. I rzeczywiście także i w tym znaczeniu אָדָם, ʾâḏâm występuje w pierwszych rozdziałach Biblii hebrajskiej, choć warto zaznaczyć, że nie w każdym miejscu rozróżnienie między rzeczownikowym „człowiek” a imiennym „Adam” jest klarowne.
Terminami równoległymi do hebrajskiego אָדָם, ʾâḏâm w innych językach są:
- ʾdm w ugaryckim
- آنام, anām w arabskim
- amēlu, awēlu w akadyjskim
Wedle najlepszych ustaleń filologicznych אָדָם, ʾâḏâm pochodzi od rdzenia אדם, ʾdm (alef-dalet-mem), oznaczającego „bycie czerwonym” lub „bycie koloru czerwonego”.
W językach semickich spotykamy się z pokrewnymi rdzeniami o tym samym znaczeniu:
- adāmu w języku akadyjskim
- ʾadm w ugaryckim
- ʾadima w arabskim
- ʾadma w etiopszczyźnie
- Ze staroegipskiego znamy termin edmaj, czyli „czerwone płótno”.
Kolor אָדֹם, ʾâḏōm (forma przymiotnikowa utworzona z tego samego rdzenia) to nie tylko „czerwony” w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale również „krwistoczerwony”, „czerwonawo-brązowy” czy wręcz nasz „płowy”, „pomarańczowy” lub „rdzawy”. „Czerwone” (hebr. אָדֹם, ʾâḏōm) w Biblii hebrajskiej są zarówno krew, sok z deptanych winogron, jak i potrawka z soczewicy, krowa oraz koń.
Z tego źródłosłowu wywodzi się również historyczna nazwa Edomu (hebr. אֱדוֹם, ʾĕḏôm), pustynno-górzystej krainy mieszczącej się na południe od Izraela i Judy oraz zamieszkującego ją ludu.
W tym kontekście warto też wspomnieć o standardowym hebrajskim terminie na „glinę”, czyli חֹמֶר, ḥōmer. Z równoległego rdzenia w języku arabskim, tj. حمر, ḥmr (ḥā-mīm-rā), wyprowadzone są słowa powiązane z tą samą paletą kolorów: أَحْمَر, ʾaḥmar to „czerwony” (przymiotnikowo), حُمْرَة, ḥumra to „czerwień”, حِمَار, ḥimār to pocziwy „osioł”, a حُمَر, ḥumar oznacza „tamaryndowca” – drzewo o brązowo-glinianych owocach. Rozumiemy zatem, że sprawa dotyczy nieco szerszego spektrum barw niż ściśle czerwony.
Sam rdzeń אדם, ʾdm pochodzi prawdopodobnie od starego, protosemickiego słowa *dam, czyli „krew”. Do czasów biblijnych termin ten przetrwał w niezmienionej formie, tj. דָּם, dâm, „krew”. Jest to jeden z niewielu dwuspółgłoskowych wyrazów w hebrajszczyźnie biblijnej, który swoje odpowiedniki ma w wielu językach semickich.
W poprzednim wpisie, przy omawianiu Rdz 2:7, opisujacego ulepienie pierwszego człowieka z ziemi, napomknąłem o hipotetycznej możliwości powiązania tejże antropogonii z krwią, podobnie jak ma to miejsce w Enūma eliš i kilku innych utworach starowschodnich. Takiego połączenia musielibyśmy dokonać na bazie etymologii, przeskakując od słowa אָדָם, ʾâḏâm, „człowiek, rodzaj ludzki” do דָּם, dâm, „krew” za pośrednictwem rdzenia אדם, ʾdm. Czy taka interpretacja jest uprawniona? Trudno powiedzieć. Z jednej strony wiemy, że autorzy biblijni lubili i korzystali z gier słów, paronomazji i asonansów. Z drugiej natomiast w przypadku Rdz 2:7 musielibyśmy zakładać, że autor lub redaktor przemyca treść pod powierzchnią tekstu, zamiast wprost odnotować wykorzystanie krwi przy kreacji człowieka. Myślę więc, że taką hipotezę możemy potraktować jako drugorzędną i pozostawić ją w kategorii ciekawostki.
Z kolei kluczowej dla pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju grze słów אָדָם, ʾâḏâm – אֲדָמָה, ʾăḏâmâ, czyli ziemianin-ziemia poświęcimy jeszcze osobny wpis. Zaznaczę tylko, że ów literacki zabieg w Rdz 2:7 bazuje na tzw. etymologii ludowej (popularnej), tworząc ciekawy i miły dla ucha efekt stylistyczny, upatrujący pochodzenia praczłowieka w ziemi, po której stąpali starożytni. W rzeczywistości אָדָם, ʾâḏâm nie jest wyrazem pochodnym od אֲדָמָה, ʾăḏâmâ. Oba terminy mają wspólny źródłosłów – omówiony wyżej rdzeń אדם, ʾdm, „być czerwonym, koloru czerwonego”.
Czasownik וַיִּיצֶר, wajjîṣer – „ukształtował, ulepił, uformował”
„Ulepił” w Rdz 2:7 to hebrajskie וַיִּיצֶר, wajjîṣer – forma wajjiqtol czasownika prostego z rdzenia יצר, jṣr (jod-cade-resz), „nadawać kształt, formę, modelować, ulepić, stworzyć”.
Rdzenie pokrewne o tym samym znaczeniu to:
- eṣēru w akadyjskim
- jṣr w języku ugaryckim
- יצר, jṣr w fenickim
Starohebrajski korzeń צור III, ṣwr (cade-waw-resz) to forma oboczna יצר, jṣr, o wiele rzadzsza, choć o tym samym zakresie znaczeniowym. Dla zainteresowanych morfologią hebrajską: litery jod i waw należą do spógłosek słabych, które mają tendencję do przekształcania się lub wręcz całkowitego zanikania w odmianie i derywacji.
Czasownik וַיִּיצֶר, wajjîṣer i pochodne jego rdzenia są istotne dla naszego rozważania Rdz 2:7 i paralelizmów występujących między biblijnym opisem ulepienia człowieka z ziemi a mitami starowschodnimi, ponieważ w przeróżnych księgach Biblii hebrajskiej są używane na określenie pracy garncarza (obok innych rzemieślników). Starohebrajskie יוֹצֵר, jōṣēr to „garncarz” (np. 2 Sm 17:28, Iz 29:16, Iz 45:9, Iz 64:7, Jr 18:4, Jr 18:6). W Jr 18:2-3 znajdziemy בֵּית־הַיּוֹצֵר, bēṯ-hajjôṣēr, czyli „garncarnię, pracownię garncarską”. יֵצֶר, jēṣer to „twór z gliny”. W całej reszcie wystąpień יצר, jṣr wskazuje na czynność nadawania kształtu, pracy z różnymi materiałami i surowcami, tworzenia rękodzieł (świetnymi przykładami są Iz 44:9-10 i Ha 2:18).
Warto przypomnieć na koniec, że motyw boskiego garncarza obecny jest w historii Chnuma, egipskiego boga płodności, urodzaju i wody. W pozostałych mitoopowieściach ze starożytnego Bliskiego Wschodu autorzy opisują kreację rodzaju ludzkiego w formie lepienia z ziemi lub gliny.
עָפָר, ʿâp̄âr – „proch, pył, luźna ziemia, wierzchnia warstwa gleby, garść ziemi, glina”
Podnoszona czasem wątpliwość, jakoby Rdz 2:7 mówił o stworzeniu człowieka z „prochu” sensu stricto a nie z „ziemi” lub „gliny” nie ma uzasadnienia w języku oryginalnym. Starohebrajskie עָפָר, ʿâp̄âr, które w tłumaczeniach Rdz 2:7 zwykło się oddawać właśnie jako „proch”, jest terminem bardzo pojemnym znaczeniowo: to nie tylko „suchy pył”, ale i „sypka ziemia”, „wierzchnia warstwa gruntu”, a być może nawet „grudki ziemi”. Bywa też używany na określenie „tynku”, okrywającego ściany izraelickich domów oraz „gruzu” pozostałego po rozbitych w puch budowlach, ołtarzach i pomnikach. עָפָר, ʿâp̄âr stosowany jest w różnych innych kontekstach, w tym również w sensie przenośnym (jako „grób”, „niezliczone potomstwo” czy „stan upokorzenia i nędzy”).
Wyrazy pokrewne odnaleźć możemy w wielu językach:
- עַפְרָא, ʿaprâʾ w aramejskim
- epru, epiru w akadyjskim (ḫaparu w korespondencji z Tell el-Amarna)
- ‘pr w ugaryckim
- ‘afr w arabskim
- ‘afer w etiopskim
Wszystkie one mają zbliżone pole semantyczne: „wierzchnia warstwa gleby”, „sypka ziemia”, „pył”.
Trzeba również podkreślić, że omawiany tutaj termin jest w Biblii hebrajskiej kilkukrotnie użyty wprost jako synonim przywołanej wyżej „gliny” (hebr. חֹמֶר, ḥōmer). Tak we fragmentach: Hi 4:19, Hi 10:9, Hi 27:16, Hi 30:19, gdzie o bliskoznaczności obu słów świadczą paralelizmy synonimiczne w poetyckich dwuwierszach (takie dwuwiersze stanowią podstawowy budulec starohebrajskiej poezji). Na bazie analogicznego paralelizmu w Rdz 3:19 autor zestawia עָפָר, ʿâp̄âr z אֲדָמָה, ʾăḏâmâ, czyli „ziemią, glebą”.
Pamiętajmy też, że wers wcześniej (Rdz 2:6) autor wspomina nam o wodzie z podziemnych źródeł (אֵד, ʾēḏ), która wypływa na powierzchnię i nawadnia glebę. W Rdz 2:7 Bóg JHWH nie pracował więc z prochem sensu stricto, ale kleistą, zwilżoną ziemią.
Reasumując, jeśli weźmiemy pod uwagę zakres znaczeniowy terminu עָפָר, ʿâp̄âr, jego powiązanie z gliną, wyrazy pokrewne w językach semickich oraz najbliższy kontekst narracji Rdz 2:7, nie będziemy mieć podstaw, by kurczowo trzymać się tłumaczenia „proch”. Pierwszy człowiek lepiony jest po prostu z ziemi.
Dobór terminu jest bez cienia wątpliwości celowy. Niedługo później, bo już w Rdz 3:19, wciąż w obrębie narracji edeńskiej, po znanym wszystkim ambarasie z nikczemnym wężem i skosztowaniem zakazanego owocu, gdy Bóg Izraela niczym plemienny sędzia wydaje wyroki skazujące na uczestnikach zajścia, Pierwszy Człowiek słyszy, że jego lichym przeznaczeniem jest „wrócić do ziemi, z której został wzięty”. Dlaczego? Bo „עָפָר, ʿâp̄âr jesteś i do עָפָר, ʿâp̄âr wrócisz”. Ty, człowieku (hebr. אָדָם, ʾâḏâm) swój początek miałeś w ziemi (hebr. אֲדָמָה, ʾăḏâmâ), tę samą ziemię będziesz w pocie i znoju uprawiał, a gdy nadejdzie twój czas i umrzesz, ta sama ziemia będzie miejscem twojego spoczynku. Motyw powracania śmiertelnika do ziemi, z wykorzystaniem tego samego hebrajskiego słownictwa widzimy również w Rdz 3:23, Hi 10:9, Hi 34:15, Ps 104:29, Ps 146:4 oraz Koh 3:20.