Stworzenie pierwszych ludzi w Edenie

Dzisiejszym wpisem w pewnym sensie podsumowujemy nieformalną serię tekstów poświęconych stworzeniu pary Pierwszych Ludzi w ujęciu tak zwanej narracji edeńskiej, która rozpoczyna się w Księdze Rodzaju 2:4b a kończy w pierwszych wersach rozdziału 5 tej samej księgi.

Do tej pory na Nie/biblijnym ukazały się następujące opracowania w tym temacie:

• Bóg Izraela lepi pierwszego człowieka
• Terminy אָדָם, וַיִּיצֶר i עָפָר w Rdz 2:7a
• Tchnięcie życia w istotę ludzką
• Czy motywy boskiego ogrodu oraz drzewa życia również należą do popularnych w literaturze starowschodniej?
• Czy to prawda, że w Rdz 2:7b autor posługuje się metaforyką metalurgiczną?
• Co to znaczy, że Adam „poznał” Ewę w Rdz 4:1?
• Kobieta stworzona z żebra Mężczyzny
• Ewa – Prakobieta i Pramatka

Wszystkie one koncentrowały się na wybranych elementach historii o Edenie, a w szczególności na dwóch starohebrajskich opisach antropogenezy – ulepieniu Pierwszego Człowieka-Mężczyzny (Rdz 2:7) oraz kreacji Pierwszej Kobiety (Rdz 2:21-22).

Obieramy sobie dziś za cel porównanie obu tych fragmentów, a następnie próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego autor zdecydował się posłużyć właśnie tymi terminami i motywami, jakie znamy z zachowanej do naszych czasów wersji tekstu biblijnego, a także, jaką rolę ów dobór terminologii i pierwiastków fabularnych spełnia w szerszej narracji o Pierwszych Ludziach – zarówno w samej opowieści o Edenie, jak i w całej Księdze Rodzaju. Zgodnie ze zwyczajem na Nie/biblijnym, zajrzymy również do literatury starożytnego Bliskiego Wschodu w poszukiwaniu wspólnych motywów oraz możliwych intertekstualności.

Ulepienie Pierwszego Człowieka-Mężczyzny z ziemi

Rozpocznijmy od przypomnienia najważniejszych składników mieszczącego się w Księdze Rodzaju 2:7 opisu powołania do życia pierwszego człowieka i pierwszego mężczyzny zarazem.

W opisie tym splatają się dwa światy: to, co niematerialne z tym, co materialne, a także to, co u góry z tym, co na dole. Produktem tej niecodziennej mieszaniny pierwiastków jest Pierwszy Człowiek – ulepiony z kleistej, zwilżonej rajską wodą ziemi golem, w którego Bóg Izraela wtłacza swoje ożywcze tchnienie.

Bóg Hebrajczyków przedstawiony jest w tym wersie niczym wyrabiający cegły rzemieślnik lub tworzący ceramikę garncarz. Czasownik וַיִּיצֶר, wajjîṣer, „ukształtował, ulepił, uformował”^[2]Forma wajjiqtol czasownika prostego 3 os. l. poj. r. męskiego z rdzenia יצר, jṣr (jod-cade-resz). wskazuje na rzemieślniczo-artystyczną pracę z różnymi materiałami i surowcami, wyrażającą się w nadawaniu kształtu, modelowaniu, lepieniu, rzeźbieniu, tworzeniu rękodzieł. Korzeń tego czasownika – יצר, jṣr (jod-cade-resz) – związany jest najczęściej z profesją garncarza: יוֹצֵר, jōṣēr, „garncarz”, בֵּית־הַיּוֹצֵר, bēṯ-hajjôṣēr, „garncarnia, pracownia garncarska”, יֵצֶר, jēṣer, „twór z gliny”.

Z kolei czasownik וַיִּפַּח, wajjippaḥ, „wdmuchał, tchnął, wtłoczył (powietrze)”^[3]Forma wajjiqtol czasownika prostego 3 os. l. poj. r. męskiego z rdzenia נפח, npḥ (nun-pe-chet). przywołuje konteksty, w których opisywany jest fach metalurgów, wytapiaczy rud i kowali, rozdmuchujących żar, podsycających temperaturę w piecu służącym do wytapiania rud lub piecu kowalskim^[4]Szersze omówienie wykorzystanych w Rdz 2:7 terminów znajdziecie w tych trzech wpisach: tutaj, tutaj i tutaj..

Praca w kleistej ziemi, formowanie sylwetki ludzkiej własnymi rękami, wreszcie napełnienie nowo powstałej figury życiodajnym oddechem – wszystkie te czynności malują przed naszymi oczami bardzo przyziemny, prozaiczny obrazek.

Dzięki dobranym czasownikom pisarzowi udaje się nadać opisowi stworzenia Pierwszego Człowieka nie tylko głęboko antropomorficzny, ale i wręcz intymny charakter. W pewnym sensie stanowi on przeciwwagę dla majestatycznego w swoim wymiarze, ale oszczędnego w wykorzystanym słownictwie Heksaemeronu z Rdz 1:1-2:4a. To trochę tak, jakby autor chciał powiedzieć: „No dobra, teraz schodzimy na ziemię”.

Nie zapominajmy też, że ten sam motyw ulepienia człowieka z ziemi lub gliny pojawia się w co najmniej siedmiu odnalezionych do tej pory starowschodnich tekstach^[5]Czterech z Mezopotamii, dwóch z Egiptu i jednym ze starożytnego Ugarit (kultura kananejska). Do nich dodać możemy jeszcze mity Hellenów.. Z kolei motyw tchnięcia ducha życia przez bóstwo widzimy w co najmniej sześciu takich utworach i tradycjach^[6]W pięciu z Egiptu i jednym z Mezopotamii.. Wszystkie one, rzecz jasna, są starsze od kompozycji biblijnej.

Pisarze starohebrajscy nie tylko nie obawiali się korzystać z ówczesnego sztafażu wyobrażeń i tematów literackich – korzystali z nich chętnie i często. Podobnie jak pozostałe ludy tamtego regionu, czerpali ze wspólnego repozytorium kulturowego. Nie ma potrzeby wyważać otwartych drzwi.

Ziemski padół jako kolebka, praca i miejsce spoczynku

Wróćmy jeszcze na chwilę do biblijnego obrazu stworzenia człowieka z ziemi.

Ktoś mógłby postawić następujące pytanie: „Pomijając ewidentne odwołanie się do starszej, utrwalonej tradycji z tamtego miejsca i czasu, czym w zasadzie kieruje się tu pisarz hebrajski? Co chce uzmysłowić swoim odbiorcom?”

Otóż autorowi zależy na tym, aby zarysować wyraźne połączenie między człowiekiem (hebr. אָדָם, ʾâḏâm) a ziemią, z której zostaje on ulepiony (hebr. אֲדָמָה, ʾăḏâmâ). W tym celu posługuje się on grą słów אָדָם, ʾâḏâm, „ziemianin” – אֲדָמָה, ʾăḏâmâ, „ziemia”, która ma za zadanie zasugerować słuchaczom, że owo „ziemskie” pochodzenie człowieka odbywa się już wręcz na poziomie języka^[7]Z perspektywy językoznawczej oba te terminy mają wspólną etymologię – rdzeń אדם, ʾdm (alef-dalet-mem), ale אָדָם, ʾâḏâm nie jest derywatem słowa אֲדָמָה, … Continue reading.

Relacja między אָדָם, ʾâḏâm, „człowiekiem, ziemianinem, rodzajem ludzkim” a אֲדָמָה, ʾăḏâmâ, „ziemią, gruntem” jest motywem przewodnim Księgi Rodzaju i wiele historii w niej zawartych zasadza się właśnie na tej współzależności.

„No dobrze, ale w czym wyraża się ta relacja?” – ktoś mógłby zapytać.

Ma ona dwojaki wymiar.

Primo, ziemia jest nie tylko fundamentem stworzenia rodzaju ludzkiego, ale również miejscem jego ostatecznego spoczynku. Człowiek jest istotą kruchą, śmiertelną, jego egzystencja rozpada się dzień po dniu i zmierza ku nieuchronnemu końcowi. Archetypiczny praczłowiek zatoczyć ma swoiste koło: z ziemi wyjęty, na ziemi i z ziemi żyjący, do ziemi ostatecznie powraca – na nowo stając się jej częścią. W narracji edeńskiej obraz ten zwerbalizowany jest w wersach Rdz 3:19 i Rdz 3:23^[8]Nie są to jedyne miejsca w Biblii hebrajskiej, gdzie taka koncepcja jest sformułowana. Obok nich wymienić należy również: Hi 10:9, Hi 34:15, Ps 104:29, Ps 146:4 oraz Koh 3:20..

Secundo, ziemia jest nie tylko początkiem i końcem człowieka – jest ona również jego powołaniem, jego pracą^[13]W tym miejscu warto zaznaczyć, że nasze kulturowe wyobrażenie na temat biblijnego Raju i życia w nim jest najprawdopodobniej mylne. Uważna lektura początkowych rozdziałów Księgi Rodzaju … Continue reading. Krojąc, spulchniając, zasiewając i nawadniając ziemię, praludzie zapewniają sobie źródło pokarmu. Dla wędrownych Hebrajczyków, takich jak Abraham, Izaak i Jakub-Izrael – hodowców wielkich trzód owiec i kóz – ziemia stanowiła pośrednie źródło utrzymania.

Wśród starożytnych tekstów mezopotamskich odnajdujemy szereg paralelnych utworów, w których nowo stworzeni ludzie – dokładnie tak, jak nasz starotestamentowy protagonista – powołani zostają do pracy. Jednakże – jak za chwilę zobaczycie – między kompozycją biblijną a wspomnianymi tekstami z Międzyrzecza istnieją dwie zasadnicze różnice.

W wyobrażeniach Mezopotamczyków konieczność zaprzęgnięcia rodzaju ludzkiego do pracy jest ściśle związana z rozłamem między bogami większymi – Anunnaki, a bóstwami mniejszymi, czyli Igigi, które nie chcą pracować na rzecz tych wyżej postawionych i ostatecznie wypowiadają posłuszeństwo. A ponieważ bogowie jeść musieli, ktoś inny – w miejsce Igigi – miał zadbać o ich utrzymanie. Tak dochodzi do ulepienia ludzi-niewolników.

W narracji starotestamentowej tymczasem stworzenie ludzkości nie jest wynikiem kłótni jakichś bogów, ale od samego początku stanowi część boskiego, konsekwentnego planu. To po pierwsze.

Po drugie, przeznaczeniem praczłowieka nie jest mozolna, niewolnicza praca na rzecz bytów niebieskich. Powołany on zostaje do sprawowania pieczy nad Ogrodem i utrzymywania się z pracy własnych rąk.

Takie przedstawienie godności i statusu Pierwszego Człowieka (zgodne skądinąd z wymową Heksaemeronu) może być rozumiane jako przykład świadomej polemiki pisarza starohebrajskiego z mitologiami starożytnego Bliskiego Wschodu.

Zajrzyjmy teraz do obiecanych poematów mezopotamskich.

Sumeryjska opowieść o stworzeniu ludzkości wprost łączy pracę na rzecz bogów z uprawą roli:

Chcemy zabić bogów Lamga,
a z ich krwi ludzkość da się wyłonić.
Niech prace bogów będą ich zadaniami.
Niech (ludzie) ustalą na zawsze rowy graniczne,
motykę i kosz do dźwigania damy im w rękę,
aby dla świątyni wielkich bogów,
która dla wyniosłego tronu jest właściwa,
łany do łanów seriami dostarczali (?),
aby rowy graniczne na zawsze ustalili
i groble przygotowali,
[…] rośliny wszelkiego rodzaju pomnażali,

[…] aby rowy graniczne ustalili
(i) sterty zbożowe gromadzili
[…]
aby pola bogów Anunna stały się liczne
i dostatek kraju pomnożony
aby święta bogów doskonale (obchodzili)
chłodną wodę wylewając^[21]Tłumaczenie: K. Szarzyńska, Mity sumeryjskie..

Akadyjski mit o Atrahasisie rozpoczyna się z kolei w ten sposób:

Gdy bogowie byli jak ludzie,
znosili ciężką pracę, dźwigali kosze.
Kosz bogów był ogromny,
praca była ciężka, wielce uciążliwa.
Siedmiu wielkich bogów Anunnaki
pracą obarczyło bogów Igigi^[22]Tłumaczenie: K. Łyczkowska, „Starobabiloński mit o Atrachasisie”..

Nieco dalej w tym samym eposie czytamy o podniesionym w mezopotamskim panteonie pomyśle stworzenia rodzaju ludzkiego i zrzucenia nań odpowiedzialności za utrzymanie bogów:

Łono matczyne […] i niech stworzy
człowieka-lullū – kosz bogów niech nosi!”
Wezwali boginię, zapytali
położną bogów, mądrą Mami:
„Ty jesteś łonem matczynym, które stworzy człowieka;
stwórz człowieka, aby przejął nasze brzemię!
On weźmie na siebie jarzmo (wyznaczone) przez Enlila,
pracę bogów niech człowiek wykonuje!^[23]Tłumaczenie: K. Łyczkowska, „Starobabiloński mit o Atrachasisie”, Mity akadyjskie.

Ta sama myśl wyrażona jest w słynnym babilońskim micie kosmogonicznym Enūma eliš:

Chcę krew zebrać i kości uformować
niech powstanie lullū, imię jego będzie „człowiek”.
Chcę zaiste stworzyć lullū-człowieka,
niech na niego nałożona będzie praca bogów, by odpoczywać^[24]Tłumaczenie: K. Łyczkowska, „Enūma eliš„, Mity akadyjskie..

Stworzenie Pierwszej Kobiety z cząstki żywej istoty

W ramach skrótu i przypomnienia z ostatnich dwóch wpisów: Pierwsza Kobieta powstaje z jednej z części ciała Mężczyzny. Z której dokładnie? Nie potrafimy jednoznacznie wskazać. Najmocniejszymi kandydatami są adamowe żebro lub też cały jego bok. I choć musimy zadowolić się tą literacką niejednoznacznością, najistotniejsza kwestia pozostaje dla nas dość klarowna. Co mam myśli? Otóż w przeciwieństwie do Pramężczyzny, który ulepiony zostaje z materii nieożywionej, z gleby, fundamentem stworzenia Prakobiety jest wycinek żywej istoty.

Dla szkicowanej przez autora pradziejów postaci biblijnej Pramatki ma to kolosalne znaczenie.

W tym miejscu przypomnę jedynie, że imię Ewy w języku starohebrajskim to חַוָּה, ḥawwâ^[25]W wymowie starożytnej, rekonstruowanej: Ḥałłâ. Pierwszą głoskę wymawiamy gardłowo, podwójne /ł/ wzdłużamy, a całe słowo akcentujemy na ostatnią sylabę., które oznacza „życiostwórczynię, rodzicielkę, tą, która tworzy życie”, co bardzo dobrze widać w Rdz 3:20^[26]Pełen wywód na ten temat znajdziecie tutaj..

W przedostatnim wpisie ustaliliśmy, że rzeczownik צֵלָע, ṣēlâʿ w Rdz 2:21-22 to najprawdopodobniej „żebro” lub „bok”. Podkreśliłem wtedy, że jest to jedyne miejsce w całej Biblii hebrajskiej, gdzie wyraz ten użyty został na określenie części ciała żywej istoty i że przede wszystkim funkcjonuje on jako termin z dziedziny architektury i rzemiosła.

Ale to nie koniec architektoniczno-rzemieślniczych elementów w tym opisie. Istotny jest bowiem nie tylko budulec, jakim posługuje się JHWH, ale i sama czynność, jaką wykonuje.

Bóg Izraela jako budowniczy

Skupmy się przez chwilę na czasowniku וַיִּבֶן, wajjiḇen, oddanym w poniższym przekładzie Rdz 2:21-22 jako „uformował” lub „przebudował”. Mamy tu do czynienia z formą wajjiqtol czasownika prostego z rdzenia בנה, bnh (bet-nun-he)^[30]A właściwie: z rdzenia בני, bnj (bet-nun-jod)., który nazywa cały szereg czynności związanych ze sztuką budownictwa. Przyjmuje on różne znaczenia, w zależności od kontekstu gramatycznego i literackiego, w jakich występuje: „budować, stawiać, wznosić, konstruować, rozbudowywać, odbudowywać, przebudowywać, tworzyć”.

Wśród języków semickich odnajdujemy pokrewne do starohebrajskiego בנה, bnh korzenie i ich derywaty, o analogicznym zakresie semantycznym „budować, stawiać, wznosić, tworzyć”:

• banū w akadyjskim
• bnj w ugaryckim
• בן, bn w fenickim
• בנה, bnh w moabickim
• ܒ݁ܳܢܶܐ‎, bənāʾ w aramejskim syriackim
• بَنَى, banā w dialektach arabskich

W hebrajszczyźnie biblijnej istnieje bardzo ciekawe odgałęzienie tego rdzenia^[35]Językoznawcy w zasadzie nie są zgodni, czy jest to jedynie (metaforyczna) odnoga omawianego tu korzenia בנה, bnh (bet-nun-he), czy może raczej niezależna jednostka leksykalna. Dla naszego … Continue reading. W wersach Rdz 16:2, Rdz 30:3, Pwt 25:9, Ps 28:5, Jr 12:16, Jr 24:6, Jr 31:4, Jr 33:7, Jr 42:10 oraz Ml 3:15 przyjmuje on znaczenie „zapewniania sobie potomstwa”, „podtrzymywania ciągłości rodziny, plemienia, ludu poprzez zrodzenie potomków”. Wykonawca czynności niejako buduje swój ród za pośrednictwem kolejnych pokoleń synów i córek, które kontynuują ten sam proces i rozbudowują klan również po śmierci jego protoplastów.

Owe leksykalne odgałęzienie jest etymologicznie powiązane z poniższymi wyrazami, które tym mocniej uwypuklają współzależność czasownika וַיִּבֶן, wajjiḇen w Rdz 2:21-22 i sprowadzania na świat potomstwa:

• בֵּן, bēn, „syn, wnuk, potomek”
• בָּנִים, bânîm, „synowie, dzieci, wnuki, potomkowie”
• בָּנוֹת, bânôṯ, „córki, wnuczki, potomkinie”

W powyższych passusach w interesujący sposób splatają się płodzenie potomków, powiększanie rodziny i utrzymywanie linii rodu z czynnością budowania, wznoszenia konstrukcji (za sprawą rdzenia בנה, bnh, „budować, stawiać, wznosić, konstruować, rozbudowywać, odbudowywać, przebudowywać, tworzyć”).

Wydaje się, że podobną relację językową pisarz włącza do ukazujących stworzenie Pierwszej Kobiety wersów Rdz 2:21-22, w których obok צֵלָע, ṣēlâʿ, „żebro, bok”, terminem architektonicznym jest właśnie czasownik וַיִּבֶן, wajjiḇen, „uformował, przebudował”^[43]Z tego powodu w żydowskiej tradycji rabinicznej Pierwszą Kobietę przyrównuje się do Mieszkania (Przybytku) JHWH oraz późniejszej Świątyni w Jerozolimie..

Analogicznie do omówionego wyżej opisu genezy Pierwszego Człowieka-Mężczyzny, w wersach Rdz 2:21-22, przedstawiających stworzenie Pramatki, autor kładzie wyraźny nacisk na antropomorficzny i intymny wymiar całego procesu kreacji. Odwołujący się do architektoniczno-budowlanych kontekstów czasownik וַיִּבֶן, wajjiḇen w Rdz 2:21-22, stanowi doskonałe dopełnienie wykorzystanego w Rdz 2:7 czasownika וַיִּיצֶר, wajjîṣer, który przywodzi na myśl rzemieślniczo-artystyczne tło pracy Boga Izraela^[44]W staroegipskich Napomnieniach Amenemopeta pierwiastek budowlany oraz motyw ulepienia człowieka z „tego, co na dole” łączą się: „człowiek jest gliną i słomą, a bóg jest jego … Continue reading.

Kobieta jako remedium na męską samotność w Opowieści o dwóch braciach

Osoby interesujące się wpływem literatury starożytnego Bliskiego Wschodu na kształt Starego Testamentu z pewnością zaciekawi fakt, że w staroegipskiej Opowieści o dwóch braciach pojawia się identyczny do tego znanego nam z kart Biblii motyw^[45]Utwór ten jest, rzecz jasna, o wiele starszy od kompozycji biblijnej..

Bata – protagonista opowiadania i młodszy z tytułowych braci – zostaje niesłusznie oskarżony o próbę uwiedzenia żony swego starszego brata^[46]Czy przypomina wam to pewną biblijną postać?. Zmuszony do ucieczki ze swojego rodzinnego domu, udaje się w długą podróż^[47]Jak wielu starowschodnich bohaterów literackich..

Pewnego dnia trafia on do doliny, w której spotyka Enneadę, czyli dziewięcioro najważniejszych członków i członkiń egipskiego panteonu. Bogowie ci, zdjęci żalem z powodu samotności Baty, postanawiają zorganizować mu stosowną pomoc – żonę, która będzie mu towarzyszyć.

Przeczytajmy razem ustęp z tejże historii:

W oczy rzucają nam się trzy rzeczy.

Po pierwsze, zarówno w egipskiej, jak i tej biblijnej opowieści demiurgiem jest bóg.

Po drugie, czasownik „zbuduj”^[50]W staroegipskim: qd=k. koresponduje z hebrajskim וַיִּבֶן, wajjiḇen, „uformował, przebudował”, obecnym w Rdz 2:21-22. Co równie istotne, w obu przypadkach czasownik ten użyty jest w opisie stworzenia kobiety^[51]W tekstach odnalezionych w starożytnym porcie Ugarit, położonym na północ od Ziemi Izraela, bóg El (czyli najwyższe bóstwo kananejskiego panteonu do czasu przejęcia władzy przez Baala) … Continue reading.

Po trzecie, impulsem do boskiego działania jest chęć zaradzenia samotności męskiego protagonisty. Kobieta-towarzyszka ma za zadanie tę lukę wypełnić. Widzimy to zarówno w Opowieści o dwóch braciach, jak i historii biblijnej w Rdz 2:18. Na marginesie warto zaznaczyć, że seksualny wymiar tego towarzyszenia jest wyeksponowany w pierwszej z tych kompozycji i dość wyraźnie zasugerowany w drugiej.

Porównanie i zestawienie kluczowych elementów sylwetek postaci Pierwszego Człowieka-Mężczyzny i Pierwszej Kobiety

	CZŁOWIEK-MĘŻCZYZNA	KOBIETA
FUNDAMENT STWORZENIA	Stworzony z ziemi, z wierzchniej warstwy gleby.	Stworzona z namiastki żywej istoty.
ZWIĄZEK Z MATERIAŁEM, KTÓRY POSŁUŻYŁ DO KREACJI	Śmiertelność Konieczność powrócenia do ziemi, z której się powstało.	Płodność Zdolność do tworzenia życia. Kobieta powstaje z życia i przekazuje to życie dalej.
ARCHETYPY	Archetyp śmiertelnika, który po śmierci powraca do ziemi, z której został wzięty. Archetyp rolnika-plantatora, człowieka żyjącego z ziemiopłodów i pracy swoich rąk.	Archetyp żony, towarzyszki życia, kochanki. Archetyp matki, stworzycielki życia, budowniczyni rodziny.
POWIERZONE ZADANIA	Ziemia i jej uprawa U początku dziejów ziemia znajduje się w stanie niepożądanym – niezdolnym do podtrzymania egzystencji istot żywych. Jest ona abiotyczna, pozbawiona wszelkiej roślinności, gdyż – jak czytamy w Rdz 2:5 – „JHWH Bóg nie sprowadzał deszczu na ziemię i nie było komu jej uprawiać”[54]Lub: „nie było człowieka, który mógłby ją uprawiać”.. Powołanie do życia Pierwszego Człowieka-Mężczyzny stanowi odpowiedź na to ostatnie ogniwo problemu – „nie było komu jej uprawiać”[55]Lub: „nie było człowieka, który mógłby ją uprawiać”.. W konsekwencji Człowiek zapewnia sobie źródło pożywienia lub utrzymania.	Mężczyzna i jego samotność Podobnie jak pierwotna ziemia pozostawała „samotna” i konieczne było stworzenie Człowieka, który będzie ją uprawiać, tak i sam Człowiek-Mężczyzna potrzebuje Kobiety, aby zaradziła jego samotności. W konsekwencji Kobieta sprowadza na świat nowe życie i buduje społeczność ludzką na ziemi.
TERMINOLOGIA I METAFORYKA	Czasownik וַיִּיצֶר[56]Hebr. וַיִּיצֶר, wajjîṣer, „ukształtował, ulepił, uformował”. w Rdz 2:7 JHWH ukazany zostaje jako rzemieślnik lub artysta, pracujący z materią nieożywioną, formujący ją, nadający jej kształt. Pierwszy Człowiek jest niczym ceramiczny wyrób garncarza, który następnie napełnia się, dzięki czemu może spełniać swoje zadanie. Rzeczowniki עָפָר[57]Hebr. עָפָר, ʿâp̄âr – „proch, pył, luźna ziemia, wierzchnia warstwa gleby, garść ziemi, glina”. i אֲדָמָה[58]Hebr. אֲדָמָה, ʾăḏâmâ – „ziemia, gleba”. w Rdz 2:7 Autor posiłkuje się tutaj niezwykle popularnym w literaturze i sztuce starowschodniej motywem stworzenia człowieka bądź też całego gatunku ludzkiego z ziemi lub gliny[59]Pisałem o tym tutaj.. Czasownik וַיִּפַּח[60]Hebr. וַיִּפַּח, wajjippaḥ, „tchnąć, wdmuchnąć”. W kontekście pracy metalurgów i kowali również: „rozdmuchiwać [żar], rozniecać, podsycać [temperaturę w … Continue reading i rzeczownik אַפַּיִם[61]Hebr. אַפַּיִם, ʾappajim, „nozdrza”. W kontekście metalurgicznym termin ten może oznaczać „dysze powietrzne”, a także „piece hutnicze” i „profesję … Continue reading w Rdz 2:7 Pisarz zdaje się odwoływać do powszechnego w kulturze starożytnego Egiptu motywu wdmuchania życia w wykreowaną istotę[62]Omawiałem to zagadnienie w tym tekście.. Ponadto, Pierwszy Człowiek przyrównany zostaje do pieca hutniczego, który Bóg Hebrajczyków lepi z ziemi, by po chwili rozdmuchać w nim żar życia. Metaforyka metalurgiczna pozostaje kwestią otwartą i niepewną. Stawiam przy niej znak zapytania[63]Zajrzyjcie do mojej odpowiedzi na podniesione przez jednego z czytelników pytanie dot. metaforyki metalurgicznej w Rdz 2:7b..	Rzeczownik צֵלָע[64]Hebr. צֵלָע, ṣēlâʿ, „żebro, bok” (w Rdz 2:21-22). W pozostałych kontekstach: (1) „przybudówka, boczna komnata, alkowa, alkierz”, (2) „podpora, belka”, … Continue reading i czasownik וַיִּבֶן[65]Hebr. וַיִּבֶן, wajjiḇen, „budować, stawiać, wznosić, konstruować, rozbudowywać, odbudowywać, przebudowywać, tworzyć”. Z racji sytuacji gramatycznej w wersie Rdz 2:22 … Continue reading w Rdz 2:21-22 JHWH ukazany jest jako budowniczy i architekt, który stawia dom, wznosi namiot lub konstruuje przybytek. Czasownik z rdzenia בנה, bnh (bet-nun-he) przywołuje dodatkowo kontekst „zapewniania sobie potomstwa” i „podtrzymywania ciągłości rodziny, plemienia, ludu”[66]Znany nam z omówionych wcześniej Rdz 16:1-2 i Rdz 30:1-3, a także dziesięciu innych fragmentów (Pwt 25:9, Ps 28:5, Jr 12:16, Jr 24:6, Jr 31:4, Jr 33:7, Jr 42:10, Ml 3:15).. Rzeczownik אִשָּׁה w Rdz 2:23 Termin אִשָּׁה, ʾiššâ, „kobieta, żona, partnerka” zestawiony zostaje w tym wersie ze słowem אִישׁ, ʾîš, „mężczyzna, mąż”. Wskazują one na relacyjny, małżeński aspekt wspólnoty dwojga[67]W przeciwieństwie do tego czysto prokreacyjnego, wyrażonego w Heksaemeronie przy pomocy terminów זָכָר וּנְקֵבָה, zâḵâr ûnqēḇâ, „samce i samice” w Heksaemeronie. … Continue reading. Imię חַוָּה w Rdz 3:20 Imię חַוָּה, ḥawwâ, „Chawa, Ewa” podkreśla rolę, jaką autor biblijny nadaje archetypicznej Kobiecie – rolę życiostwórczyni, rodzicielki, matki i budowniczyni rodziny[68]Poświęciłem temu zagadnieniu ostatni wpis..
GRY SŁÓW I INTERTEKSTUALNOŚCI	Rdz 2:7 Utworzona na bazie etymologii popularnej relacja między אָדָם, ʾâḏâm i אֲדָמָה, ʾăḏâmâ, „człowiekiem, ludzkością, rodzajem ludzkim” a „ziemią, glebą” jako budulcem, z którego powstał. Tę grę słów możemy oddać w przekładzie jako duet „ziemianin”-„ziemia”[69]Koniecznie małą literą w obu przypadkach.. Sylwetka biblijnego Pierwszego Mężczyzny, ulepionego z kleistej, zwilżonej ziemi przywodzi na myśl znaną z Eposu o Gilgameszu postać Enkidu – pokrytego sierścią dzikusa, który żyje w niczym niezakłóconej harmonii z naturą, przyjaźni się ze zwierzętami i który tak jak one żywi się trawą, hasając po polach i lasach w stroju adamowym. Historia Enkidu zbiega się z historią hebrajskiego Adama w wielu punktach[70]Więcej na ten temat znajdziecie w tym miejscu.. Rdz 2:5, Rdz 2:15 i Rdz 3:23 Człowiek powołany zostaje do pracy na roli. Paralelny motyw obserwujemy w czterech utworach mezopotamskich. Autor biblijny prawdopodobnie polemizuje z ich perspektywą na los i status rodzaju ludzkiego.	Rdz 2:21-22 Starohebrajskie צֵלָע, ṣēlâʿ, „żebro, bok” jako intertekstualne odwołanie do sumeryjskiego ti, „żebro, życie” oraz postaci bogini Ninti z mitu o Enkim i Ninhursag[71]Pisałem o tym tutaj.. Motyw „zbudowania” Kobiety, wyrażony w Rdz 2:21-22 czasownikiem וַיִּבֶן, wajjiḇen, obecny jest również w staroegipskiej Opowieści o dwóch braciach. Rdz 3:20 Pisarz posługuje się w tym wersie grą słów חַוָּה, ḥawwâ, „Chawa, Ewa, życiostwórczyni, rodzicielka, autorka życia” i חָי, ḥâj, „żyjący, ten, który żyje” by tym mocniej uwydatnić rolę Pierwszej Kobiety jako Pramatki rodzaju ludzkiego. Oba te wyrazy pochodzą z tego samego rdzenia starohebrajskiego, tj. חיה, ḥjh (chet-jod-he). Nadany Ewie tytuł אֵם כָּל־חָי, ʾēm kol-ḥâj, „matki każdego żyjącego”[72]Lub: „matki wszystkich żyjących”. kieruje nasz wzrok ku postaciom wielkich bogiń-pramatek, stworzycielek życia, znanych nam z mitologii starożytnego Bliskiego Wschodu[73]Pisałem o tym tutaj..
LOS I PRZEZNACZENIE	Śmiertelnik Przeznaczeniem archetypicznego Człowieka jest powrócić do ziemi, z której został wzięty. אָדָם, ʾâḏâm staje się na powrót częścią אֲדָמָה, ʾăḏâmâ (Rdz 3:19)[74]Motyw powracania śmiertelnika do ziemi (z wykorzystaniem tego samego hebrajskiego słownictwa) widzimy również w Rdz 3:23, Hi 10:9, Hi 34:15, Ps 104:29, Ps 146:4 oraz Koh 3:20.. Żyjący z ziemi Losem archetypicznego Mężczyzny jest utrzymywać się z pracy swoich rąk i owoców ziemi, po której stąpa (Rdz 2:5, Rdz 2:15-16, Rdz 3:17-19).	Towarzyszka życia Losem archetypicznej Kobiety jest zaradzić samotności Mężczyzny (Rdz 2:18, Rdz 2:23-24, Rdz 3:16). Matka Przeznaczeniem archetypicznej Kobiety w wizji pisarza biblijnego jest zapewnienie rodzajowi ludzkiemu potomstwa (Rdz 3:16, Rdz 3:20, Rdz 4:1-2, Rdz 4:17, Rdz 4:19-22, Rdz 4:25-26).
SĄD NAD PIERWSZYMI LUDŹMI	Rdz 3:17-19 Sąd nad Pierwszym Człowiekiem-Mężczyzną czyni oba opisane powyżej obszary jego Losu i przeznaczenia trudniejszymi, dokuczliwszymi i o wiele bardziej brzemiennymi w skutkach. Primo, Pierwszy Człowiek – przepędzony z Ogrodu i oddzielony od drzewa życia – staje się nieodwołalnie śmiertelny. Secundo, utrzymywanie się z ziemiopłodów i pracy własnych rąk staje się znojem i mozołem.	Rdz 3:16 Dokładnie tak, jak w przypadku wyroku wydanego na Pierwszym Mężczyźnie, boski werdykt nad Kobietą dotyka obu obszarów jej Losu i przeznaczenia, nakreślonych w wierszu wyżej. Archetypiczna rola żony i towarzyszki oraz archetypiczna rola matki-stworzycielki życia sprzężone zostają odpowiednio z poniżeniem i cierpieniem.

Konsekwentna precyzja słowa

Autor starohebrajski realizuje swoją literacką wizję historii edeńskiej z konsekwentną precyzją. Zarówno w samych opisach antropogenezy, jak i kolejnych fragmentach, opowiadających o perypetiach Pierwszych Ludzi, pisarz celowo dobiera takie imiona, słownictwo, obrazy i motywy, aby wtłoczyć archetypiczne postaci Mężczyzny i Kobiety w przypisane im dość wąskie, modelowe role. Pozwala on, by rozdziały opowieści o Edenie zapieczętowały tożsamość nie tylko samych Prarodziców, ale również wszystkich nadchodzących pokoleń śmiertelników.

Wspólny, starowschodni tygiel kulturowy

Nie tylko opisy stworzenia Pierwszego Człowieka-Mężczyzny i Pierwszej Kobiety, ale i cała narracja edeńska przesycone są intertekstualnościami i nawiązaniami do szerokiego wachlarza motywów i pierwiastków fabularnych z literatury i sztuki starożytnego Bliskiego Wschodu.

Patriarchalny wydźwięk narracji

W przeciwieństwie do wymowy Heksaemeronu, monumentalnego opisu stworzenia świata i jego mieszkańców, w którym przedstawiciele praludzkości – kobiety i mężczyźni – otrzymują ten sam status, tę samą pozycję, to samo błogosławieństwo i to samo zadanie (Rdz 1:26-28), spomiędzy ustępów opowiadających o Edenie (Rdz 2:4b – Rdz 5) przeziera starowschodnia myśl patriarchalna.

Wyraża się ona w kilku punktach:

• To Mężczyzna stworzony zostaje jako pierwszy. Kobieta powstaje w drugiej kolejności, na bazie fragmentu jego ciała.
• W rozumieniu autora starohebrajskiego Kobieta powołana zostaje do życia jako remedium na samotność Pierwszego Mężczyzny.
• Mężczyzna nadaje imię swojej partnerce^[75]Najpierw w Rdz 2:22-23, gdzie nowo stworzona Kobieta nazwana zostaje „żoną, partnerką”, a następnie w Rdz 3:20, w którym Mężczyzna nadaje jej imię חַוָּה, ḥawwâ.. Na starożytnym Bliskim Wschodzie akt nadawania imienia był oznaką niesymetryczności zajmowanych pozycji (na przykład w relacji rodzic-dziecko) lub wręcz przejawem egzekwowania władzy (na przykład monarchy nad poddanym). Gdy JHWH przyprowadza zwierzęta do Człowieka-Mężczyzny, ten każdemu z nich nadaje odpowiednią nazwę, uczestnicząc tym samym w procesie sprawowania zwierzchności nad światem (Rdz 2:19-20). Przy nadaniu imienia Pierwszej Kobiecie przez Adama mamy do czynienia z analogiczną asymetrią statusów.
• Wyrok Boga Izraela nad Kobietą w Rdz 3:16 jest znacznie surowszy niż ten ogłoszony nad Mężczyzną w Rdz 3:17-19.

Antropomorficzne słownictwo zwiastuje domeny działalności starożytnego człowieka

Podczas gdy w Heksaemeronie podejmowane przez Boga Izraela czynności wyrażane są językiem oszczędnym, minimalistycznym, świadomie ograniczonym do skrupulatnie dobranych leksemów, w opowieści o Edenie spotykamy się ze słownictwem nie tylko o wiele plastyczniejszym, działającym na nasze zmysły, ale również odwołującym się do codzienności życia i pracy mieszkańców starożytnego Bliskiego Wschodu.

Czasowniki wajjiqtol, którymi pisarz posługuje się do wyrażenia kolejnych składników boskiej kreacji to:

• וַיִּצֶר, wajjîṣer, „ukształtował, ulepił, uformował” w Rdz 2:7 i Rdz 2:19 – praca garncarzy, ceglarzy, rzeźbiarzy i rzemieślników
• וַיִּפַּח, wajjippaḥ, „wdmuchał, tchnął, wtłoczył (powietrze)” w Rdz 2:7 – praca kowali, metalurgów i dymarzy
• וַיִּטַּע, wajjiṭṭaʿ, „zasadził” w Rdz 2:8 – praca rolników, plantatorów, hodowców, sadowników i winogrodników
• וַיַּצְמַח, wajjaṣmaḥ, „wyhodował, sprawił, że wyrosły (drzewa)” w Rdz 2:9 – praca rolników, plantatorów, hodowców, sadowników i winogrodników
• וַיִּבֶן, wajjiḇen, „zbudował, przebudował, uformował” w Rdz 2:22 – praca budowniczych, architektów, cieśli, kamieniarzy i murarzy
• וַיַּעַשׂ, wajjaʿaś, „sporządził” i וַיַּלְבֵּשׁ, wajjalbēš, „przyodział, ubrał” w Rdz 3:21 – praca tkaczy i krawców

Wszystkie one w pewnym sensie zapowiadają obszary działalności Pierwszych Ludzi i ich potomków. Każda z tych domen stanowić będzie istotną część składową kiełkującej cywilizacji.

Ziemia i rodzina jako lejtmotywy w Księdze Rodzaju

Postacie Adama i Ewy, rozumiane jako archetypy Człowieka-Mężczyzny i Kobiety, swoimi historiami i zmaganiami wytyczają swego rodzaju ścieżki, po których kroczyć będą wszyscy ich potomkowie.

Przy pomocy opowieści o Edenie autor hebrajski nakreśla najważniejsze, przewodnie tematy i relacje, którymi poprzetykana jest reszta rozdziałów tej księgi. Los i przeznaczenie Adama i Ewy^[76]Odsyłam tu do wyrzeźbionej powyżej tabeli. niczym fatum ciąży na kolejnych pokoleniach ludzi.

• Gdy Kain, rolnik dopuszcza się mordu na swoim bracie Ablu, za sprawą przelanej krwi ziemia staje się dla niego przeklęta, a on sam – teraz już tułacz bez ziemi – zmuszony jest wędrować po krainach na wschód od Edenu. Dopiero jego potomek łamie tę klatwę i staje się człowiekiem osiadłym.
• W historii rodziny Noego i globalnego kataklizmu czytamy o tym, jak namiastka ludzkości zostaje oderwana od ziemi, by – po jej oczyszczeniu – móc ją na nowo zapełnić.
• 10 rozdział Księgi Rodzaju przedstawia poszczególne nacje ziemskie, ich protoplastów i krainy, w jakich się osiedliły.
• Opowiadanie o wieży Babel zasadza się na fundamencie ludu mówiącego jednym językiem, zamieszkującego ziemię Szinear. Bóg Hebrajczyków nie tylko miesza ich język, pozbawiając ich w konsekwencji możliwości porozumiewania się, ale i pozbawia ich ziemi, zmuszając do rozproszenia się po różnych krainach.
• Cykl narracji o hebrajskich patriarchach – Abrahamie, Izaaku i Jakubie oraz ich żonach – to synteza opowieści o relacji rodziny i ziemi. Patriarchowie-ojcowie wędrują w poszukiwaniu nowych, lepszych ziem dla swoich rodzin i trzód, które zapewniają im utrzymanie. Patriarchinie-matki zmagają się z bezpłodnością i chwytają kłopotliwych rozwiązań, aby zapewnić swoim rodom wyczekiwanych potomków.
• Dwunastu synów Jakuba-Izraela to jedynie początek biblijnej podróży i fantastyczny wstęp do kolejnych ksiąg Starego Testamentu, opowiadających o zmiennych kolejach losu Dwunastu Plemion Izraela, które wędrują, osiedlają się, opanowują ziemię, by wreszcie ją utracić, a potem doń powrócić.

Właśnie z tego powodu Księga Rodzaju nazywana bywa również Księgą Początków. I to księgą wielu początków – dodajmy.

Źródło obrazu: ©IamYM | stock.adobe.com

W ostatnim wpisie przyjrzeliśmy się zagadnieniu kodu kulturowego oraz zaszczepionych w naszej psyche motywów i symboli biblijnych. W ramach przykładu wykorzystałem krótki fragment z Księgi Rodzaju 2:21-22, opisujący stworzenie Pierwszej Kobiety z – tutaj właśnie pojawia się znak zapytania – żebra lub boku Mężczyzny. Na podstawie dostępnych nam dziś źródeł językowych i pozajęzykowych nie jesteśmy w stanie dokonać ostatecznej identyfikacji owej części ciała Człowieka, którą wyciąga i wykorzystuje Bóg JHWH w tym starohebrajskim opowiadaniu. Tymczasem w naszej kolektywnej świadomości kulturowej sprawa ta wydaje się prosta, klarowna i pozbawiona większych niejasności, co zresztą znajduje swoje odzwierciedlenie w dyskursie publicznym.

Adam i Ewa – imiona Pierwszych ludzi obecne w rozpoczynającej się w Rdz 2:4b narracji edeńskiej – stanowią kolejny dobry przykład tego, w jaki sposób wieki historii, tłumaczenia Biblii a nawet zachodnia sztuka wpłynęły na nasz obraz przedstawionych w początkowych rozdziałach Księgi Rodzaju wydarzeń i uczestniczących w nich postaci. Pokazują one również dobitnie, jak wiele istotnych szczegółów, odcieni znaczeniowych czy zamierzonych przez autora gier językowych i niejednoznaczności może zagubić się w tłumaczeniu na języki narodowe.

Bo przecież starohebrajski אָדָם, ʾâḏâm to nie ten „nasz” Adam, rozumiany jako popularne imię męskie w Polsce i poza jej granicami. Termin אָדָם, ʾâḏâm oznacza „człowieka” jako jednostkę (lub: „mężczyznę”, „osobę”, „kogoś, kogoś innego”, w określonych sytuacjach w tekście), a także „rodzaj ludzki, ludzkość” w sensie kolektywnym. Wszystko to zależnie od kontekstu i okoliczności gramatycznych, w jakich występuje.^[1]O terminie tym pisałem już wcześniej tutaj, tutaj i tutaj.

Pomimo faktu, że w całej Biblii hebrajskiej wyraz ten pojawia się przeszło pół tysiąca razy, jako imię własne użyty jest w zaledwie kilku miejscach, co stanowi znikomy ułamek całości. Warto zaznaczyć, że precyzyjne wskazanie wszystkich takich wystąpień jest bardzo trudne, a to przede wszystkim za sprawą cech wewnętrznych samego języka hebrajskiego, w którym nie istnieje rozróżnienie na litery małe i wielkie. Mało tego, do głosu w tej materii dochodzi również (celowe lub nieświadome) pozostawienie przez pisarza biblijnego niejednoznacznych do interpretacji wersów, w których אָדָם, ʾâḏâm może być odczytywany zarówno jako „Człowiek”^[2]Lub też: „Mężczyzna”., jak i imię własne Adam.

Można pokusić się o stwierdzenie, że pospolite starohebrajskie słowo אָדָם, ʾâḏâm, „człowiek, ludzkość” zostało jedynie zaadaptowane przez autora na potrzebę pradziejów biblijnych jako imię dla archetypicznego męskiego przodka wszystkich ludzi. Nikt inny nie nosi takiego miana w Starym Testamencie. Podobnie wśród źródeł pozabiblijnych ze starożytnego Izraela i Judy nie odnajdujemy ani jednej postaci nazwanej w ten sposób. Jest więc bardzo możliwe, że w języku hebrajskim takie imię w ogóle nie funkcjonowało.^[3]Co, rzecz jasna, nie oznacza, że nie mogło ono być obecne w innych językach i kulturach starowschodnich. I tak na przykład: w tekstach akadyjskich i babilońskich pojawiają się niezwykle … Continue reading

Innymi słowy, w przeciwieństwie do powszechnego wyobrażenia na temat imienia praojca ludzkości i jego całkowitego spowszednienia w naszych uszach za sprawą języków Zachodu, w Biblii hebrajskiej jest to imię wyjątkowe, zaadaptowane, archetypiczne, spełniające konkretną rolę w literackim zamyśle pisarza.

A jak to wygląda w przypadku hebrajskiej Ewy? Czytajmy dalej.

Ewa, czyli edeńska wężyca?

W porównaniu ze stosunkowo pospolitym, omówionym wyżej terminem אָדָם, ʾâḏâm, starohebrajskie imię biblijnej Pramatki jest wyrazem zdecydowanie rzadkim. Pojawia się ono w Starym Testamencie wyłącznie dwukrotnie – w Rdz 3:20 i Rdz 4:1.

Po przeczytaniu powyższego fragmentu chciałoby się zapytać: co tak właściwie oznacza to imię i z jakiego powodu autor wiąże je z macierzyństwem? Żeby odpowiedzieć na te pytania, musimy wgryźć się w starohebrajskie słowo stojące za imieniem Ewy, Pramatki.

Etymologia terminu חַוָּה, ḥawwâ, „Chawa, Ewa” jest niepewna. Propozycje akademików są rozmaite i sięgają do różnych języków semickich (w tym do akadyjskiego, huryckiego, fenickiego, staroarabskiego, punickiego, mandejskiego i aramejskiego). Przy użyciu dostępnych nam narzędzi nie jesteśmy w stanie ustalić jego źródłosłowu w sposób ostateczny i niepozostawiający wątpliwości.

Niemniej jednak warto w tym miejscu zaznaczyć, że jedną z najczęściej sugerowanych^[8]I to już od starożytności! i zarazem najbardziej intrygujących etymologii jest ta odwołująca się do następujących terminów:

• חִוְיָא, ḥiwjâʾ (ḥiłjâʾ), „wąż” – w galilejskim dialekcie języka aramejskiego
• ܚܶܘܝܳܐ, ḥewjā (ḥełjā), „wąż” – w aramejszczyźnie syriackiej
• حَيَّة, ḥajja, „wąż” – w arabskim
• הות, hwt (hłt), „wąż, wężyca, bogini-wąż” i być może „rodzicielka” – w języku fenickim

W takim wypadku imię biblijnej Pramatki mogłoby oznaczać „węża” lub „wężycę” – a to z kolei otwierałoby przed nami bardzo ciekawy trop literacki w opowieści o upadku Pierwszego Człowieka, o którym czytamy w tym samym rozdziale Księgi Rodzaju.

Możemy sobie bowiem wyobrazić, że w jakiejś starszej, niezachowanej do naszych czasów wersji tego hebrajskiego opowiadania uczestników całego zajścia jest nie troje, ale dwoje. Bo jeśli w historii tej występowała postać określana jako חַוָּה, ḥawwâ i jeśli termin ten pierwotnie oznaczał „węża, wężycę”, to być może znany nam podział na dwie niezależne figury – Węża i Kobietę – jest efektem późniejszego przekształcenia, przeredagowania tekstu, a nie jego formą wyjściową.

Gdybyśmy na potrzebę rozważania przyjęli takie właśnie założenie, pod uwagę należałoby wziąć dwa różne scenariusze.

W pierwszym wariancie nieobecna jest Kobieta, a na scenie pozostają Pierwszy Mężczyzna oraz wielki zwodziciel – wąż.

Taki scenariusz przypominałby historię znaną ze słynnego Eposu o Gilgameszu, w którym przebiegły gad – w czasie, gdy strudzony podróżą bohater zażywa kąpieli – zbliża się ukradkiem do jego rzeczy, porywa roślinę zapewniającą wieczną młodość i czmycha z dala od Gilgamesza, po drodze zrzucając skórę na znak odnowienia życia^[9]Czytamy o tym na XI tabliczce akadyjskiego eposu.. Innymi słowy, wąż pozbawia człowieka dostępu do źródła nieśmiertelności.

W wariancie drugim występowaliby wyłącznie Pierwszy Człowiek (hebr. אָדָם, ʾâḏâm) oraz Kobieta-Wężyca (hebr. חַוָּה, ḥawwâ) w podwójnej roli zwodzicielki i uwodzicielki, która odziera Mężczyznę z harmonijnej relacji ze Stwórcą i z Ogrodem – jego pierwotnym środowiskiem życia.

Z podobną historią możemy zetknąć się na samym początku wspomnianego Eposu o Gilgameszu.

Bogini Aruru chwyta kawałek gliny i lepi zeń człowieka o imieniu Enkidu – pokrytego sierścią dzikusa, który żyje w niczym niezakłóconej harmonii z naturą, przyjaźni się ze zwierzętami i tak jak one żywi się trawą, hasając po polach i lasach w stroju adamowym.

Bogowie mezopotamscy dostrzegają w tym nieokrzesanym tarzanie narzędzie ratunku dla miasta Uruk, które cierpi pod rządami szaleńczego tyrana i półboga – tytułowego Gilgamesza. W pierwszej kolejności jednak Enkidu musi zostać oswojony, ucywilizowany niejako. W tym celu wysłana zostaje do niego kobieta, hierodula o imieniu Szamhat. Jej zadaniem jest uwieść i okiełznać Enkidu poprzez inicjację seksualną. Tak też się dzieje. Dwójka spółkuje przez sześć dni i siedem nocy, a w przerwach Szamhat uczy dzikusa o sprawach cywilizowanego świata. Stanowi to swego rodzaju rytuał przejścia, który napełnia go mądrością i zrozumieniem natury wszechrzeczy.

Gdy Enkidu próbuje zbliżyć się do zwierząt, swoich starych przyjaciół, te uciekają od niego. Gdy próbuje je doścignąć – nie jest w stanie. Jego więź ze światem natury zostaje zerwana, traci on swój dotychczasowy dom i dotychczasowe życie, okoliczności zmuszają go do opuszczenia Ogrodu. Wraz z Szamhat wyrusza do miasta Uruk.

Podobnie w opowieści starohebrajskiej: Pierwszy Mężczyzna, nagi, żyjący wśród rajskiej flory i fauny, nieskażony rozmyślaniami nad dychotomią zła i dobra, za sprawą Wężycy-uwodzicielki zostaje wciągnięty w nieznany dotąd świat, zostaje przyprowadzony do cywilizacji, do oświecenia swego sumienia. Ostatecznie musi opuścić swoje bezpieczne siedlisko.

Rzeczą jasną jest, że wszystkie te warianty i ścieżki interpretacyjne mają rację bytu wyłącznie pod warunkiem, że w pierwotniejszej wersji biblijnego opowiadania o złamaniu boskiego przykazania i wypędzeniu z ogrodu edeńskiego Wąż i Kobieta stanowili jedną i tę samą postać, którą dopiero później, z biegiem dekad lub wieków rozszczepiono na dwoje.

Podkreślam tutaj pogrubioną linią, że powyższe rozważanie ma charakter absolutnie hipotetyczny, a jej przedzałożenia są nieweryfikowalne przy obecnym stanie wiedzy i dostępnych nam świadectw materialnych ze starożytnego Bliskiego Wschodu. Traktować je należy jako rodzaj myślenia na głos i próbę odpowiedzi na pytanie, jakie tropy literackie, kulturowe i historyczne mogą kryć się pod powierzchnią tekstu znanego nam dzisiaj, w XXI wieku.

Ewa, czyli stworzycielka życia

Co natomiast pozostaje sprawą bezdyskusyjną to fakt, że pisarz biblijny w wersie Rdz 3:20 łączy imię חַוָּה, ḥawwâ z rdzeniem חוה, ḥwh (chet-waw-he)^[10]A ściślej rzecz ujmując, z rdzeniem חוי, ḥwj (chet-waw-jod)., który jest starszym (tj. bliższym językowi protosemickiemu) wariantem rdzenia חיה, ḥjh (chet-jod-he)^[11]Dochodzi tu do historycznego przekształcenia spółgłoski waw (łał) w spółgłoskę jod. o zakresie semantycznym „żyć, być żywym, zachowywać przy życiu, wracać do żywych, przywracać do życia, wyzdrowieć”^[12]Zależnie od koniugacji, w jakiej występuje w danym wersie. W Starym Testamencie z tego samego źródłosłowu mamy takie słowa, jak na przykład חַיִּים, ḥajjîm, „życie, … Continue reading. Oznacza to więc, że dla autora pradziejów biblijnych fundamentem imienia Ewa (hebr. חַוָּה, ḥawwâ) było życie, utrzymywanie przy życiu, powracanie do życia, dawanie życia. Jest to zresztą najlepsza propozycja etymologii hebrajskiego terminu חַוָּה, ḥawwâ.

Zachowajmy w pamięci tenże fundament i idźmy dalej.

Naszym kolejnym przystankiem jest układ samogłoskowy imienia Ewy, który niejako obudowuje trójspółgłoskowy korzeń i wytycza mu kierunek znaczeniowy. Starohebrajskie słowo חַוָּה, ḥawwâ przyjmuje bardzo charakterystyczną formę: pod pierwszą literą rdzenną mamy samogłoskę patach^[13]Poprzeczna kreseczka pod pierwszą literą, czytając od prawej., pod drugą – samogłoskę kamac^[14]Poprzeczna kreseczka z przylegającą do niej prostopadle kreseczką pionową – pod literą środkową.. Spółgłoska środkowa (litera waw) została w sposób dystynktywny podwojona przy pomocy znaku dagesz^[15]Maleńkiej kropki widocznej tuż przy lewym boku litery waw, czyli pionowej kreseczki w samym środku wyrazu.. Co to wszystko dla nas oznacza? Otóż taki układ masoreckich znaków jest typowy dla grupy rzeczowników, które nazywają wykonawców pewnych rutynowych, powtarzających się czynności – wykonawców różnych profesji.^[16]Dla uczących się staro- lub nowohebrajskiego: chodzi tutaj o miszkal קַטָּל, qaṭṭâl.

Do tejże grupy przynależy cały szereg terminów. Poniższa lista dobrze zilustruje wam, o czym mowa:

• סַבָּל, sabbâl, „tragarz, nosiciel ciężarów” (z rdzenia סבל, sbl, „dźwigać, taszczyć”)
• חַטָּא, ḥaṭṭâʾ, „grzesznik” (z rdzenia חטא, ḥṭʾ, „grzeszyć, dopuszczać się grzechu”)
• מַלָּח, mallâḥ, „żeglarz, marynarz”^[17]Zapożyczony najprawdopodobniej z terminu akadyjskiego i wprzęgnięty do zbioru rzeczowników qattal.
• חָרָשׁ, ḥârâš, „rzemieślnik” (z rdzenia חרשׁ, ḥrš, „ryć, ciąć”)^[18]Zwróćcie uwagę na zmianę w wokalizacji spowodowaną obecnością litery resz, która przez masoretów traktowana była jak spółgłoska gardłowa (choć nią nie jest). W języku hebrajskim … Continue reading
• אָמָּן, ʾommân, „rzemieślnik, artysta”^[19]Zapożyczony najprawdopodobniej z terminu akadyjskiego i wprzęgnięty do zbioru rzeczowników qattal.
• גַּנָּב, gannâḇ, „złodziej” (z rdzenia גנב, gnb, „kraść, przywłaszczać sobie”)
• טַבָּח, ṭabbâḥ, „rzeźnik-kucharz” (z rdzenia טבח, tbḥ, „dokonywać uboju, gotować”)
• רַכָּב, rakkâḇ, „woźnica, powożący rydwanem, jeździec” (z rdzenia רכב, rkb, „powozić [rydwanem]”, „dosiadać [wierzchowca]”)
• פָּרָשׁ, pârâš, „jeździec, kawalerzysta”^[20]Hebrajski termin פָּרָשׁ, pârâš, „jeździec, kawalerzysta” to nomen opificis utworzony jako forma qattal od rzeczownika פָּרָשׁ, pârâš, „koń, … Continue reading
• קַלָּע, qallâʿ, „procarz, wojownik miotający pociski procą” (z rdzenia קלע, qlʿ, „miotać [pociski]”)
• צַיָּד, ṣajjâḏ, „myśliwy” (z rdzenia צוד, ṣwd, „polować, tropić”)

Do tej samej klasy leksykalnej powinniśmy zaliczyć omawiane dziś imię biblijnej Ewy (hebr. חַוָּה, ḥawwâ). Podobnie jak w przypadku innych wyrazów z tej grupy, trójspółgłoskowemu rdzeniowi חוה, ḥwh (chet-waw-he)^[21]A dokładniej חוי, ḥwj (chet-waw-jod). towarzyszą samogłoski patach i kamac, a jego druga litera rdzenna podwojona jest przez dagesz.

Jak wspomniałem wyżej, czasowniki z korzenia חוה, ḥwh (chet-waw-he) wyrażają stan i czynności związane z byciem żywym, utrzymywaniem przy życiu, powracaniem do żywych i dawaniem życia. Oznacza to więc, że starohebrajskie imię Ewa (tj. rdzeń חוה, ḥwh wtłoczony w szablon zbioru rzeczowników qattal) nazywa kogoś, kto jest niejako „sprawiaczem” życia – czyli innymi słowy twórcą życia, jego autorem lub autorką.

Na tej podstawie możemy zaproponować kilka tłumaczeń:

• Życiostwórczyni
• Życiodawczyni
• Rodzicielka
• Stworzycielka życia
• Autorka życia
• Ta, która tworzy życie

Niezależnie od tego, który z powyższych wariantów wybierzemy, wers Rdz 3:20 nabiera większego sensu. Wiedząc, co oznacza imię Ewy, rozumiemy jednocześnie, z jakiego powodu autor pradziejów biblijnych łączył je z macierzyństwem i sprowadzaniem na świat nowego życia^[22]Tenże rodzicielski kontekst budują już wcześniejsze wersy: Rdz 3:15, gdzie mowa jest o potomstwie Prakobiety oraz Rdz 3:16, w którym treść wyroku ogłaszanego przez Boga Hebrajczyków nad Ewą … Continue reading:

W analogiczny sposób kolorytu nabiera werset Rdz 4:1, gdy odczytamy go, pamiętając o tym, co oznacza imię Ewy:

Ewa jako figura wielkiej matki

Zanim zamkniemy dzisiejszy wpis, chciałbym skrobnąć jeszcze kilka słów na temat samego tytułu, jakim obdarzona zostaje Ewa w Rdz 3:20. Chodzi oczywiście o „matkę każdego żyjącego”^[31]Również: „matkę wszystkich żyjących”..

Jego forma nie jest ani przypadkowa, ani oryginalna dla autora starohebrajskiego. Już mniej więcej od połowy XX wieku bibliści wskazywali na jego pokrewieństwo z tytułem wielkiej mezopotamskiej bogini Mami.

W spisanym w języku akadyjskim eposie o Atrahasisie, opowiadającym między innymi o potopie – apokaliptycznym kataklizmie, mającym na celu starcie z powierzchni ziemi hałaśliwej, niesfornej rasy ludzkiej, pojawia się niezwykle ważna bohaterka. Jest nią Mami – bogini-matka, nazywana „położną bogów” oraz „panią wszystkich bogów”. To właśnie jej powierzone zostaje zadanie stworzenia lullu-amelu, czyli pierwszych, pierwotnych ludzi, których wyłącznym celem życia ma być praca na rzecz bogów i odciążenie ich od znoju codzienności.

Interesująca nas tutaj najbardziej „pani wszystkich bogów” (akad. bēlet kāla ilī) wykazuje szczególnie bliskie podobieństwo z tytułem biblijnej Ewy – zarówno w doborze samych słów, jak i zastosowanej konstrukcji gramatycznej. Spójrzmy do poniższej tabeli:

	CZŁON I	ZAIMEK SPAJAJĄCY	CZŁON II
w tekście hebrajskim	אֵם, ʾēm, „matka” (rzeczownik l. poj. r. ż.)	כָּל־, kol, „każdego” lub „wszystkich”	חָי, ḥâj, „żyjącego” lub „żyjących”
w tekście akadyjskim	bēlet, „pani, władczyni” (rzeczownik l. poj. r. ż.)	kāla, „wszystkich”	ilī, „bogów”

Pierwszy człon to rzeczownik l. poj. r. żeńskiego, określający swego rodzaju miano lub funkcję osoby. Po nim następuje spajający całą strukturę zaimek „każdego, wszystkich”, który w obu językach wyrażony jest pod postacią terminów sobie pokrewnych: כָּל, kol w hebrajskim i kāla w akadyjskim. Całą konstrukcję zamyka imiesłów lub rzeczownik na oznaczenie jednostki lub zbiorowości.

Ale to nie koniec powiązań ze starowschodnimi bóstwami i ich przymiotami.

Tuż obok babilońskiej Mami, matki bogów i ludzi, stoi Nammu – sumeryjska bogini prastarych mórz i personifikacja otchłani morskiej, tytułowana „matką, która zrodziła niebo i ziemię” oraz „tą, która zrodziła wszystkich bogów”.

Kananejska bogini Aszera nazywana jest ʾm ʾlim, „matką bogów” oraz qnjt ʾlim, „stworzycielką bogów” lub „tą, która zrodziła bogów”.^[33]Zwróćcie uwagę na ugarycki imiesłów qnjt, „stwarzająca” z korzenia qnj. Równoległy rdzeń w hebrajszczyźnie biblijnej zostaje wykorzystany w Rdz 4:1 w stosunku do Ewy, która … Continue reading

Nie zapominajmy też o Ninti – „pani [z] żebra” i „stworzycielce życia” z mitu o Enkim i Ninhursag. Pisałem o niej poprzednim razem.

Do tego zacnego, żeńskiego grona wielkich rodzicielek dołącza starotestamentowa Ewa, „matka każdego żyjącego” (hebr. אֵם כָּל־חָי, ʾēm kol-ḥâj), która w ujęciu pisarza biblijnego uhonorowana zostaje zaszczytami i tytułami właściwymi dla bóstw-stworzycielek życia, znanych nam z mitologii starożytnego Bliskiego Wschodu. Autor pradziejów hebrajskich portretuje ją jako figurę prakobiety i pramatki ludzkości.

Źródło obrazu: ©Space-kraft | stock.adobe.com