Biblia hebrajska rozpoczyna się od wielkiego bum – monumentalnego opisu stworzenia świata i jego mieszkańców na przestrzeni sześciu dni. W polskiej świadomości jest to jeden z najbardziej kojarzonych tekstów biblijnych, nawet jeśli szczątkowo lub wręcz jedynie z jego pierwszych słów: „Na początku Bóg stworzył…”.
Nazywamy go różnie: „hymnem o stworzeniu” (choć hymnem nie jest), „Heksaemeronem” lub „Heptaemeronem” (odpowiednio: „sześć dni” i „siedem dni” w grece, w domyśle „sześć” i „siedem dni stworzenia”), „pierwszym opisem stworzenia” (dla odróżnienia od Rdz 2:4b-25, „drugiego opisu stworzenia”, mimo że rozróżnienie to nie jest precyzyjne). Dla wygody używamy też biblijnych skrótowców i sigli: Rdz 1, Rdz 1:1-2:3 oraz Rdz 1:1-2:4a. Na koniec pozostają „biblijny opis stworzenia świata”, „stworzenie świata i człowieka” czy tautologiczny „początek Genesis”. Wiele z nich używać będę na Nie/biblijnym zamiennie.
Opis ten, ponieważ jest najpełniejszym wyrazem starohebrajskiej koncepcji powstania i porządku świata, wciąż pozostaje obiektem kontrowersji i zarzewiem zaciekłych dyskusji w różnych społecznościach i środowiskach. Niewierzący kłócą się z wierzącymi. Kreacjoniści zarzucają kłam ewolucjonistom. Alegoryści pokpiwają z literalistów. Staroziemcy mają na pieńku u młodoziemców. King James Only biją na alarm. A płaskoziemcy mają w nosie wszystkich i wiedzą swoje.
Ani do nas, ani dla nas
Podkreślmy więc: Heksaemeron nie został napisany ani do nas, ani dla nas. Powstał w kulturze, której nie znamy, w obcym nam języku i z powodów, które dla żyjących w XXI wieku będą co najmniej odległe. Dość powiedzieć, że dzieli nas od jego spisania lub ostatecznej redakcji jakieś 2200-2800 lat. Propozycje datacji są oczywiście rozmaite.
Do każdego innego tak wiekowego tworu literackiego podchodzimy z pewnym rodzajem ostrożności. Rozumiemy przecież, że autor mógł myśleć, a w konsekwencji również pisać o świecie i ludziach inaczej, niż robimy to my dzisiaj. Zdajemy sobie sprawę z faktu, że każdy przekład (nawet ten najlepszy) tworzy bufor znaczeń i kontekstów. Język docelowy niejednokrotnie wymusza na tłumaczu interpretację tekstu, tym samym marginalizując inne, uzasadnione w pierwowzorze odczytania. Czasami konieczne będzie pominięcie zamierzonej przez autora niejednoznaczności. Pojawiają się również sytuacje, w których tłumacz zmuszony jest wybierać między dosłownością a pięknem lub naturalnością wywodu. W skrajnych przypadkach przekład może wywołać komplikację znaczeniową, której na próżno szukać w oryginale. Słowa mają swoją historię, swój bagaż semantyczny, przywołują określone konteksty kulturowe. Wszystko to nabiera impetu w momencie, gdy na warsztat bierzemy starożytny język i twór w nim spisany: znaczenie terminów i zwrotów może być niepewne, do ręcznie kopiowanego tekstu wdzierają się błędy, dana perykopa mogła przejść szereg redakcji, intencja autora pozostaje niejasna. Każdy z tych elementów ostatecznie ma wpływ na naszą lekturę.
Tymczasem media społecznościowe, niezliczone fora i blogi pękają w szwach od dyskusji nad biblijnym opisem stworzenia, których uczestnicy – świadomie lub nieświadomie – nie biorą wyżej wspomnianych problemów pod uwagę. Rozprawiają ze sobą, jak gdyby jedyną przeszkodą we właściwym zrozumieniu tekstu był upór lub głupota drugiej strony. Po krótkim ledwie przescrollowaniu się przez takie pojedynki słowne można odnieść wrażenie, że poprawne zrozumienie starożytnego, hebrajskiego opisu stworzenia świata jest tak oczywiste, jak oczywista jest instrukcja montażu ikeowskiego mebla. Sprawa, chciałoby się rzec, naprawdę nie jest aż tak prosta.
Szkic problematyki
Kiedy myślimy o wszechświecie, przed oczami staje nam monstrualna, pusta przestrzeń, ponaznaczana galaktykami, mgławicami i międzygwiezdnymi gazami, z maciupeńką Drogą Mleczną i naszą Ziemią – igiełką w stogu kosmicznego siana. Jeśli z takim obrazem rozpoczniemy lekturę Heksaemeronu, możemy nieświadomie dokonać szeregu uproszczeń i rozminąć się z rysowaną przez autora wizją kształtu świata. I tak na przykład „ziemia” (hebr. אֶרֶץ, ʾereṣ) w Rdz 1:1 („Na początku, gdy Bóg stworzył niebo i ziemię…”) to nie „Ziemia” – w znaczeniu planety, geoidy – ale suchy ląd, który Bóg Izraela wyłania spośród wód dolnych (Rdz 1:9-10), by za chwilę obsypać go zieloną roślinnością, stanowiącą pokarm dla przyszłych jego mieszkańców. „Niebo” w oczach Hebrajczyków to nie pusty, gwiezdny bezmiar, ale rozpostarte w górze sklepienie wraz z przestrzenią pod nim. Owo sklepienie (hebr. רָקִיעַ, râqîaʿ) w wizji starohebrajskiej pełniło funkcję kosmicznej tamy powstrzymującej toń wód górnych przed zalaniem ziemi (Rdz 1:6-8) i to w nim umocowane zostają Słońce, Księżyc i gwiazdy (Rdz 1:14-18). Podobne kosmografie obserwujemy zresztą u sąsiadów starożytnego Izraela.
W tym samym wersie, tj. Rdz 1:1, napotykamy inny, tym razem translatorski problem, dotyczący gramatyki i składni w hebrajszczyźnie biblijnej. Tłumaczenie tradycyjne, odczytujące Rdz 1:1-3 jako trzy niezależne od siebie zdania, które opisują chronologicznie następujące po sobie wydarzenia jest najprawdopodobniej błędne. Zgodnie z najlepszymi analizami najważniejszych współczesnych gramatyków hebrajskich Rdz 1:1-3 przekładać należy jako zdanie podrzędnie złożone, rozpoczynające się nie od utartego „Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię (…), ale „Na początku, gdy Bóg stworzył niebo i ziemię (…)” lub też „Na początku, gdy Bóg zaczął stwarzać niebo i ziemię (…)”. W obu wariantach Rdz 1:1 jest zdaniem podrzędnym, Rdz 1:2 zdaniem wtrąconym (nawiasowym), a Rdz 1:3 zdaniem głównym, rozpoczynającym faktyczną chronologię stwarzania. Sprawa ma niemałe znaczenie, ponieważ obrana przez tłumacza ścieżka będzie miała bezpośredni wpływ na egzegezę czytelnika. Choć w innych krajach tłumaczenie to na stałe weszło do kanonu, wśród polskich przekładów Biblii jest ono nieobecne, w tym u najlepszych: Biblii Paulistów i Biblii EIB. Chlubnymi wyjątkami są tutaj wywodzący się z polskiego środowiska żydowskiego przekład Tora Pardes Lauder, a także przekład dra Marka Pieli, jednego z najbardziej uznanych polskich hebraistów. Szerzej o gramatyce Rdz 1:1-3 będziecie mogli przeczytać w przyszłości na Nie/biblijnym.
Kolejną trudnością, jaką napotka współczesny czytelnik jest brak narzędzi do odpowiedniego umiejscowienia opisu biblijnego w kontekście miejsca i czasu. Nie odkryję tutaj Ameryki, pisząc, że nic nie powstaje w próżni. Każdy tekst literacki jest owocem twórczej pracy autora (lub większej ich grupy), który z natury rzeczy zmuszony jest posługiwać się zrozumieniem, obserwacjami i wyobrażeniami jedynymi, jakie są mu dostępne, tj. swoimi własnymi oraz środowiska, w którym żyje. Nie inaczej jest z Heksaemeronem czy Biblią hebrajską w ogóle. Egipcjanie, Sumerowie, Babilończycy, Kananejczycy i inne kultury starożytnego Bliskiego Wschodu tworzyły swoje własne koncepcje genezy świata i rodzaju ludzkiego, korzystając z wachlarza ówczesnych wyobrażeń i koncepcji. Koncepcje te znajdują swoje odzwierciedlenie w Heksaemeronie na różne sposoby. Dlatego też, aby w pełni zrozumieć i docenić zamysł autora biblijnego, czytelnik powinien mieć możliwość zapoznania się z mitologiami starowschodnimi oraz porównania ich z biblijnym opisem stworzenia. Niestety nie wszystkie teksty narodów ościennych są dostępne w języku polskim.
To dopiero początek
To nie jedyne zagwozdki czekające na czytelnika w Rdz 1:1-2:4a. Obok nich moglibyśmy wymienić:
- Czy termin אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm powinniśmy przekładać jako „bóg” czy „bogowie”?
- Czy w Rdz 1:27 Bóg Izraela stwarza pierwszą parę ludzką czy cały gatunek?
- Dlaczego w Rdz 1:26 autor wkłada w usta Boga liczbę mnogą: „Stwórzmy człowieka na nasz obraz i nasze podobieństwo”?
- Czy Heksaemeron proponuje geocentryczny model wszechświata?
- Dlaczego światło stworzone zostaje pierwszego dnia, a ciała niebieskie dopiero czwartego?
- „Mężczyzna i kobieta” czy „samiec i samica”?
- Czy pierwszy opis stworzenia powinniśmy interpretować w świetle Rdz 2:4b-25?
Rozwikłanie tych i wielu innych kwestii egzegetycznych wykracza poza ramy jednego wpisu. Dlatego zarysowaną tutaj problematykę traktujmy jako wstęp do większej całości. Poszczególnym zagadnieniom w najbliższych tygodniach i miesiącach poświęcimy osobne artykuły. Kluczowe jest, abyśmy do lektury tekstu biblijnego podchodzili ze świadomością, że nie zawsze mamy do czynienia z tekstem prostym i klarownym. Musimy brać pod uwagę dzielącą nas przepaść czasu, języka, historii i kultury.